“Knowing this is of no benefit, but ignorance of this is harmless”*

Full Text

Zamanımıznıñ aktual ve müim meselelerinden biri, islâmdan evel yaşağan halqlarnıñ dünyabaqışlarından bazı felsefiy fikirlerini musulman cemaatçılığına kirgenini añlamaqtır. İslâmnıñ tarqalmasınen musulman olmağan halqlarnen alâqalar keñleşe. İslâm dinini qabul etkenler arasında Tevrat ve İncilni bilgen alimler de çoq ola. Olar dinni qabul etip, Quran ve sünnette de añılğan, özleriniñ muqaddes kitaplarındaki adiselerniñ tasvirinen musulmanlarnen paylaşa ediler. Bu ceryan Qırım musulmanlarınada tesir etti ve «qoba sakinleri» aqqındaki efsane olarnıñ şahsiy ayatlarında aks olundı. Teessüf ki, belgilengen mevzu çoq vaqıt tedqıqatçılar tarafından ögrenilmedi.

Maqaleniñ esas maqsadı, Qırım musulmanlarınıñ ayatında «qoba sakinleri»niñ («yuqlağan Efes oğlanları») ikâyesini añlma ıntıluvıdır.

Musulmanlar dünyağa islâm davetini ketirip, çoqusı memleketlerni açtılar. Böyle şekilde Hicriyniñ bir asırı keçti. İslam bilgileri adamlarğa olğanı kibi, deñiştirilmeyip, musulmanlar olarnı nasıl alğan olsalar, öyle de berile edi. Olar, Quran ayetlerini, onıñ asıl manalarından çetleşmeyip ögrendiler. Ayetler ise, añlayışlı, qattı imannen ve diqqatlı şekilde bildirile edi. Amma, islâmnı yañı memleketlerde yayılması, başqa din temsilcilerinen ğaye çatışmalarına ketirdi. Bu insanlar daa islâm dinini qabul etmeyip, musulman devletlerinde yaşay ediler. Dinniñ tarqalmasınen, musulmanlarnıñ yerli halq – yeudiy ve hristianlarnen bağları keñleşip başladı. Bir taraftan, bazı adamlar musulmanlıqnı qabul etip, Quran ve Sunnette de añılığan, özleriniñ muqaddes kitaplarındaki adiselerniñ tasvirlerinen paylaşqanlar. Digerleri ise, felsefiy fikirleri ve kendi diniy bilgilerine esaslanıp, musulmanlarnen munaqaşalar qurğanlar. Çünki davet, aqıda ve onen bağlı fikirlerge esaslana. Musulmanlarnıñ islâmğa devet etmek ve öz raqiplerine cevap bermek istekleri, olarnı bazı bir felsefiy fikirlerni ögrenmege teşviq etti, çünki bu insanlarğa munaqaşalar vaqtında belli bir deliller kerek ola edi.

Musulmanlarnıñ arasına hristianlar tarafından diniy-felsefiy meseleler kirsetildi ve neticede olar Aristotelniñ eserlerinen tanış oldılar. Çoqusı musulmanlar ayrı felsefiy kitaplarnı ögrenip başladılar. Böyle kitaplarnıñ bir qısmı yunan tilinden assiriy, soñ ise arap tiline tercime etildi. Ahırı, bu kitaplar doğrudan-doğru yunan tilinden arap tiline çevirilip başladı. Yunan felsefesi arap tiline suriyeliler tarafından çevirile edi. [3, s. 24]. Bu adise, musulmanlar arasında felsefiy fikirlerniñ tarqalmasına sebep oldı.

Böyleliknen, islâm topraqları, çeşit dünyabaqış ve dinler boyunca munaqaşalar alıp barılğan, muzakere meydanına çevirildi.

İslâm dinini qabul etken yeudiy ve hristianlar arasında Tevrat ve İncilni bilgen alimler de bar edi. Olardan musulmanlarğa pek çoq yeudiy bildirmeleri keçti, soñradan bular, ayetlerniñ izaatlarını daa tolu etmek içün, Qurannıñ tefsirine¹ kirsetildi. Adamlarnıñ meraqları ve teren bilgi alma istekleri, Quran ayetlerini eşitkende, olar üstünde tüşünmege teşviq etti. Meselâ, olar «qoba sakinleri»niñ köpegi aqqında eşitkende, onıñ renki nasıl olğanını ya da anda yuqlap qalğanlarnıñ adları ne olğanını soray ediler. Ondan da başqa, Musa peyğamberge bilgi qıdırıp kelgen oğlannıñ adı ne olğanını bilmege istey ediler² . Böyleliknen, musulmanlar çeşit ikâye ve rivayetlernen rastkelgen soñ, mümin öldürgen oğlan, Musa ve Şuayb aqqında rivayetlerniñ tafsilâtlarını, Nuh peyğamberniñ gemisiniñ büyükligini ve diger şeylerni soray ediler. Bu suallerge cevaplarnı, izaatları olğan Tevratta tapmaq mümkün edi. Musulmanlarğa Tevrattaki efsaneler, islâm dinini qabul etken yeudiyler tarafından aqtarılğan. Yeudiylerniñ ikâyelerinden alınğın malümat, hristianlardan elde etilgenlerden daa çoq edi, onıñ içün olarnı musulman alimleri arasında «israiliyyat» dep adladılar. İslâmnı qabul etken hristianlar da, İncildeki bazı malümat ve ikâyelerinen paylaşa ediler. Eñ çoq İncil ikâyelerini Abdallah ibn Salam (vef. 663), Kab al-Ahbar (vef. 652) ve Vahb ibn Munabbih (vef. 732), meşur Mekke alimi İbn Curayc (vef. 767)³ [6, s. 291] bilgenler. Neticede, böyle ikâye ve efsaneler pek çoq cıyıldı ve izaatçılar tarafından bazı tefsir kitaplarında qullanıldı. Böyleliknen, yeudiy efsane, rivayet ve diger malümatları mufassirler içün tefsir menbaları oldı.

Amma, buña baqmadan, çeşit yönelişlerge qulaq asmayıp, Qurannıñ ayetlerini añlatmaq içün tefsirge pek diqqatlı olğan mufassirlerde olğan. Olarnıñ tefsir kitapları pek müim dep tanılğan, özleri ise tefsir ve diger bilgi saasında imamlar olaraq sayılğanlar. Böyle tefsirciler arasına İbn Carira at-Tabari⁴ , Abu Abdullaha Muhammada al-Kurtubi, Nasafi ve digerleri kirgen⁵.

Quranda ve onıñ izaatlarında añılğan İncildeki ikâyelerden biri – bu «yuqlağan yedi qoba gençi» aqqında meşur rivayettir. O «Kehf» («Qoba») suresinde beyan etilip, başqa bir surede ne añıla, ne de tekrarlana. Bu rivayet, hususiy şekilde dinlerini qorçalamağa tırışqan ve qobağa saqlanıp, bir çoq vaqıt anda yuqlağan yedi Efes gençi (hristian adetine köre) aqqında bildire.

Hristian aleminde bu «yuqlağan gençlerge» olğan ürmet, zamannen islâm adetlerinde de yer aldı. Bu ikâye musulman topraqlarnıñ eñ uzaq köşeçiklerinde Şimaliy Afrikadan alıp, Orta Asiyağa qadar populâr oldı. Başta musulmanlar qoba qayda yerleşe, gençler üç ya da yedi kişi olğan, köpekleri nasıl eken kibi sualler boyunca davalaşqanlar. Soñradan ise, İncilden tafsilâtlarnı bilme istegi, yeudiy ve hristian rivayetlerindeki qaramanlarğa ürmet duyğularını doğura. Adetlerge, rivayetlerde añılğan topraqlarğa acılıq merasimi kire. Böyle rivayetlerden birini Rusiye alimi N. Katanov derc etken⁶.

Quranda ise, er şeyniñ aqiqiy alını tek Allah bile degen nasiat bar, onıñ içün bu aqta davalaşmaq manasızdır [8, s. 135].

Ve belki bazı taraflardan müellifniñ, musulmanlar dinlerinden uzaq qaramanlarğa añlamayıp muracaat etedirler ve bu diniy ürmet, musulmanlıq tek tış körünişte olğanı içün cemaat içinde şekillenip, saqlanıp qaladır, degen sözleri de aqlıdır. Çünki böyle tıştan diniy, amma içten islâmdan evelki adetler öz yaşayışını devam etemekte ediler [2, s. 67].

«Qoba adamları» aqqında meşur efsane boyunca pek çoq ilmiy edebiyat bar. M. B. Piotrovskiyniñ fikrine köre, rus tilinde eñ tolu tedqiqat A. Krımskiyniñ belli eserinde basılğandır⁷ [8, s. 187].

Bazı musulman topraqlarında, meselâ İdil boyu, Orta Asiya, Şimaliy Afrika kibi yerlerde, «qobada yuqlağan gençler»niñ qaramanları edebiy eserlerde aks olunğan, olarnıñ ve köpekleriniñ adları yüzük, quşaq ve müürlerde basılğan.

Bu efsane, Qırım musulmanları arasında da belli. Yani, yeudiy-hristian rivayeti, bir qısım yarımada musulmanlarınıñ halq sanatındaki eşyalarında aks olundı. Meselâ, yalıboylü nağışçı «yuqlağan gençler» efsanesiniñ süjetini yüzbezde örnek şeklinde tasvir etken. Böyleliknen, yüzbezde gençlerniñ adı ve köpekniñ Qıtmır lağabı, arap ariflerinen nağışlanıp, kürekli qayıq şeklinde kösterilgen. Yüzbez Hicriy taqvim boyunca 1232 senesi azırlanğan, milâdiy esabına köre bu 1816–1817 seneleri ola. Tarihiy degerligi olğan qadimiy qırımtatar yüzbezi, bugünki künde Bağçasaray müzeyinde saqlana. O sergide taqdim etilip, seyircilerniñ diqqatını çeke [1, 2022].

Başqa bir adisege köre, dağlıq arasında yerleşken İstilâ köyünde, oña daa bir Rusiye tedqiqatçısı «Qırımnıñ uzaq köyü» dep aytqan edi, ХIХ asırnıñ soñunda ХХ asırnıñ başlarında «qobada qalğan gençler»niñ adları dualarda añılğan. Bu yerde qayd etmeli ki, Qurandaki rivayette, «qoba oğlanları»nıñ adları ve buña oşağan iç bir türlü tafsilâtlar yoq, olar tek israiliyyatlardan kelip çıqa. «Yedi Efes genç»niñ adları aqqında bilgiler, Qurandan degil de, islâmdan evelki menbalarğa ait.

«Qoba adamları» aqqında meşur efsaneniñ özegi olğan qısqa, amma çoq yıllıq yuqu ikâyesi, müminlerniñ közlerinde balalarnı yuqusızlıqtan qurtarğan, sağlam yuqu bergen bir küç aldı.

Qırım musulmanları arasında balalarğa yuqusızlıqtan qurtarğan duanıñ oqulması, İstilâ köyüniñ halqında, sürgünlikte Orta Asiyada da saqlanıp qaldı. Belli olğanı kibi, qırımtatar halqı anda mecburiy şekilde 1944 senesi sürgün etilgen edi. Bir vaqiağa köre, bütün ömür beş vaqıt namazlarını qılğan, Quran ve arap urfatınen yazılğan diniy kitaplar oquğan, oraza tutqan eki esli-başlı tata-qardaş, torunını yuqlatqanda şu «yedi genç»niñ ve olarnıñ köpeginiñ adları olğan dua oquğanlar. Peyğamber Muhammed (s. a. v.) ve musulmanlarnıñ ayatlarınen bağlı rivayetler oquğanda, olar bu balağa tafsilâtlarnen «qoba gençleri» ve olarnıñ köpegi Qıtmır aqqında da aytıp bergenler.

Bugünki künde, «yedi genç» efsanesi esasında tizilgen yuqusızlıq duası, er alda tek esli-başlı qırımtaralarnıñ aqlında qalğandır.

Ondan da başqa qayd etmek kerek ki, cenkten evel Bağçasaraynıñ türk-tatar medeniyeti müzeyinde, elyazma ve basma, orta asır ve yañı vaqıtqa ait kitaplar arasında XIX asır tarihınen belli, «qoba sakinlerine» bağışlanğan bir parça bar eken. Amma, 1976 senesi, bu parça Bağçasaray tarihiy-arheologik müzeyinden Ye. M. Saltıkov-Şçedrin adına Devlet kitaphanesine berilgen. Bu parça elyazma ya da tipografiyada basılğanı, müellifi kim olğanı aqqında bizim elimizde olğan vesiqalarda yazılmağan.

Musulman ananelerinden belli olğanına köre, Peyğamber Muhammedten (s. a. v.), onıñ aqiqatlığını bilmek içün, kerçekten de çeşit rivayetler aqqında soraştırğanlar (meselâ «qoba adamları» ya da Zu-l-Karnayn aqta), lâkin Qurandaki rivayetler İncildeki ikâyelerden pek farq ete.

Bu kibi rivayetlerni, olardaki ayrı sözlerni ya da ibarelerini añlamaq içün, Tevrat ya da İncilge muracaat etmek doğru olmağanıñ hulâsa çiqarmaq mümkün. Olar bu söz ve ibarelerniñ añlaşılması içün iç bir rol oynamaylar. Manaları aqqında aytacaq olsaq, Quranda açıq-aydın belli etilgeni kibi,⁸ olarnı Tevrat ve İncil degil de, Peyğamber (s. a. v.) añlata. Qurannıñ manasını añlamaq içün, Tevrat ve İncilge baqmaq degil de, Peyğamberge (s. a. v.) muracaat etmek kerekligini at-Tabariniñ bildirgen fikri añlata, «israillilerniñ rivayetlerindeki» malümatnı Qurannıñ manasını añlamaq içün bilmek kerekmey, yani o malümatlar fayda ketirmey, olarnı bilmemezlikte zararsızdır. Bunı öz işinde akademik Piotrovskiy de qayd ete⁹.

 

¹ «Tefsir» sözü añlatmaq degen mananı bildire ve Quran ayetlerine nisbeten qullanıla. Quran tefsiri – bu Qurandaki sözlerniñ, söz birikmelerindeki manalarını añlatmaqtır.

² Hıdır aqqında ikâye.

³ İbn Curayca aqiqiy ve şübe doğurğan şeyler arasında farq etmeyip, tapqan malümatnı toplap, birinci muhaddislerge oşağan. O aqqında: «İbn Curayc malümatnıñ aqiqiyligine diqqat etmeyip, onı şübe doğurmağan kibi bergendir», – dep aytıla.

⁴ Belli bağdadlı Quran alimi, fikihçi ve tarihçı İbn Carir at-Tabari (vef. 923). Onıñ 30-tomlıq Cami al-bayan fi tavil al-Kuran («Quran tefsiri boyunca añlatmalar») serlevalı işi tefsir boyunca esas ve itibarlı menba sayıla. at-Tabariniñ izaatları tek musulman rivayetlerinen sıñırlanmay, olarda daa yeudiy ve hristian adetleri de mevcut. Lâkin buña baqmadan, müellif «yeudilerniñ rivayetleri» Qurannıñ manasını añlamaq içün mıtlaq kerek degildir dep, qayd ete.

⁵ at-Tabari, İbn Kasir, al-Bagavi ve daa bir sıra imamlar Qurannı añlamaq içün böyle rivayetlerge diqqat ayırmaqnı yaramay saymasalar da, bazı izaatçılar olarnı tefsirlerde qullanmağa qarşı çıqalar. Öz noqta-i nazarlarını olar, muqaddes manalarnıñ tefsiri şübe doğurmamaq kerek dep, isbatlaylar. Çünki çoqusı «yeudiy rivayetleri» aynıqsa Ka‗ba al-Ahbara ve Vahba ibn Munabbihadan kelgen ikâyeler şübeli malümatqa toludırlar. Ondan da başqa, rivayetlerdeki malümatlarnıñ çoqusı ziddiyetli, olarda añılğan bazı faktlar ise, faydasız. Böyle soylarnıñ terkibine ‘qobada yuqlağan gençler’niñ adları, köpeklerniñ renkleri, Nuh peyğamberniñ gemi büyükligi, o qurulğan terekniñ renki ve ilâhre.

⁶ «со слов Логученского татарина», автор сообщения Мюжюб-ахун ездил на поклонение отрокам, спящим в пещере недалеко от города Кара-ходжа в восточном Туркестане, т. е. действие переместилось «в самую глубь Средней Азии» [4, c. 223–224].

⁷ Er alda söz M. O. Attaya, A. Ye. Krımskiyniñ "Yedi yuqlağan Efes gençleri" aqqında kete. Moscow: Basmahane Krestnıy kalendar, 1914. 70 s.

⁸ «Одни говорят, что их было трое, а четвертой была собака. Другие говорят, что их было пятеро, а шестой была собака. Так они пытаются угадать сокровенное. А другие говорят, что их было семеро, а восьмой была собака. Скажи: «Моему Господу лучше знать об их числе. Это не известно никому, кроме немногих» [5, с. 316].

⁹ «изучение коранических сказаний позволяет конкретно определить сочетание чужого и своего в исламе…» [8, с. 5].

About the authors

Shukri S. Seytumerov

Marjani Institute of History of the Tatarstan Academy of Sciences

Author for correspondence.
Email: arhivaga2015@gmail.com

Senior Research Fellow of the Crimean Scientific Center

Russian Federation, 7, Baturin Str., Kazan 420111

References

Supplementary files