О некоторых факторах риска угасания и последующего исчезновения кабардино-черкесского языка

Полный текст

Дунейм тет дэтхэнэ лъэпкъми бгъэдэлъ щхьэхуэныгъэ пажэу, ар хамэхэм хэзымыгъэгъуащэ пщалъэ нэхъыщхьэу щытыр ЩIым къызэрытехъуэ лъандэрэ абы игъуэта дуней тетыкIэ, дуней еплъыкIэ, гупсысэкIэ щхьэхуэмрэ ахэр зэрызригъэзахуэ и анэдэлъхубзэмрэщ. Аращ, шэч хэмылъу, «Бзэр зэзым нэхърэ нэхъ дыджщ, фом нэхърэ нэхъ IэфIщ, джатэм нэхърэ нэхъ жанщ» псалъэжьми къежьапIэ хуэхъуар. Лъэпкъыр дунейм зэрытетынур и бзэр IэщIэкIыхущ. Сыт хуэдэ щытыкIэм ит атIэ абы и лъэныкъуэкIэ нобэрей ди къэбэрдей-шэрджэсыбзэр? Сытым хуэфI, сыт хуэдэ Iуэхугъуэ мыщхьэпэхэри къыкъуэкIрэ абы и къэгъэсэбэпыкIэм, лэжьэкIэм, зыужьыкIэм зэран хуэхъуу? Дауэ а иужьрей Iуэхугъуэхэм къыздахь насыпыншагъэм бзэри ар зыIурылъ лъэпкъри щыхъума зэрыхъунур? Абыхэм я зэхэхынырщ мы Iэрытхым къалэн нэхъыщхьэу щызыхуэдгъэувыжар.

Нэхъ ди щIасэ Iуэхугъуэхэм я дежкIэ къыщыщIэдзэнщи, адыгэбзэм зиужьыным ехьэлIауэ иужьрей илъэс тIощIырыпщIым Республикэм щалэжьар зэ еплъыгъуэкIэ мащIэкъым: 1995 гъэм Къэбэрдей-Балъкъэрым къыщащтауэ щытащ урысыбзэр, къэбэрдей-шэрджэсыбзэр, балъкъэрыбзэр зэхуэдэу къэралыбзэхэу къалъытэн хуейуэ къэзыгъэув, «КъБР-м ис лъэпкъхэм я бзэхэм ехьэлIа Закон» зыфIаща документыр [Закон Кабардино-Балкарской… 1995]. 2003 гъэм и февралым и 8-м Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэи и Правительствэм къыдигъэкIащ «Об основных мерах по реализации Закона КБР «О языках народов КБР» на 2003-2006 годы» унафэр [Постановление Правительства… 2003]. Абыхэм япкъ иткIэ бзэщIэныгъэлIхэр, егъэджакIуэхэр, лъэпкъым къыхэкIа цIыху акъылыфIэ куэд зыхэт щIэныгъэ конференцхэр, нэгъуэщI зэIущIэхэр ирагъэкIуэкIащ; лъэпкъыбзэхэр сабий садхэм, курыт еджапIэхэм и пэщIэдзэ классхэм щрагъэджыну иужь ихьахэщ. Уеблэмэ къулыкъущIэхэм бзитI – урысыбзэрэ адыгэбзэрэ е урысыбзэрэ балъкъэрыбзэрэ – ящIэн хуейуэ Iуэху гуэрхэри къаIэтауэ щытащ. Къэбэрдей-шэрджэс, балъкъэр литературэхэр курыт еджапIэхэм зэрыщаджын учебник щхьэхуэхэр къыдагъэкIащ. Лъэпкъыбзэхэр джынымкIэ сабийхэм компьютерхэр щIэгъэкъуэн къащIын хьисэпкIэ литературэм, IуэрыIуатэм щыщ материал щхьэхуэхэр дискетэхэм тету къызэрагъэпэщащ. Республикэм ЩIэныгъэмкIэ и министерствэм, жылагъуэ организацэ щхьэхуэхэр хэту, «Си бзэ, си псэ, си дуней» конкурсыр илъэс бжыгъэкIэ иригъэкIуэкIащ. Иужьрей зэманым къриубыдэу къыдэкIащ адыгэбзэм и лексикэр хъума хъунымкIэ мыхьэнэ ин дыдэ зиIэ псалъалъэ зэмылIэужьыгъуэхэр: Адыгэбзэм и псалъэгъэнахуэ [БищIо, 2015], Урыс-адыгэ псалъалъэ ин [Урыс-адыгэ… 2018], Адыгэбзэ синонимхэм я псалъалъэ [Адыгэбзэ синонимхэм… 2020], КIыщокъуэ Алим и бзэм и псалъалъэ [КIыщокъуэ Алим… 2022], н.

Ауэ а лэжьыгъэ щхьэпэхэм щыщ куэдыр гъэзэщIа зэрыхъуам къыдэкIуэу жыIэн хуейщ Къэбэрдей-Балъкъэрым, Урысей Федерацэм хиубыдэ адрей лъэпкъ республикэхэми хуэдэу, зэгуэрым жыджэру щрахьэжьауэ щыта лъэпкъыбзэм ехьэлIа апхуэдэ Iуэхугъуэхэр зэрыщIэужьыхэжар. Псалъэм папщIэ, тхылъымпIэм зэрытетам хуэдэ дыдэу къэнэжащ, ягъэзэщIатэмэ, икъукIэ мыхьэ ин дыдэ зиIэну щыта, ищхьэмкIэ зи гугъу щытщIа, 2003 гъэм и февралым и 8-м Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэи и Правительствэм къыдикъэкIауэ щыта «Об основных мерах по реализации Закона КБР «О языках народов КБР» на 2003-2006 годы» [Постановление Правительства… 2003] унафэр, нэхъуэщI Iуэхугъуэхэр.

Ахэр Къэбэрдей-Балъкъэрым щимызакъуэу зэрыкъэралу икIэщIыпIэкIэ къыщыIэтыжын хуей, лъэпкъхэр лъэпкъыу къызэтенэнымрэ лъэужьыншэу зэманым хэкIуэдэжынымрэ я зэхэкIыпIэу щыт Iуэхугъуэшхуэхэщ.

Лъэпкъыбзэхэм заужьыным, е, нэгъуэщI мыхъуми, ахэр къызэтенэным зи дамэр щIэзымыгъакъуэу мы зи гугъу тщIа Iуэхугъуэ щIэужьыхэжахэм нэмыщI иджыри шынагъуищ щыIэщ, зызэщIэткъуэрэ дапэмыувмэ, бзэм и лъапсэм псы ирагъэжыхьыжыну. Мы къэкIуэнухэрщ ахэр.

Иужьрей зэманым дунейр зыщIэзыщтэ хъуауэ глобализациекIэ зэджэ Iуэхугъуэм лъэпкъхэм, уеблэмэ къэралхэм яку дэт гъунапкъэхэр ирегъэкIуэтэкIри дунейм тет экономикэри, IуэхущIэкIэри, гупсысэкIэри зэкIэлъигъэсу, къызэщIикъуэрэ зы пщалъэм зэрыхуигъэкIуэным хуеIэу утыкур еубыд. Абы хузэфIэкI хъуащ ЩIы хъурейм и кIапэ зэпэщхьэхуэхэм щыпсэу лъэпкъхэр зэпэгъунэгъу зэхуищIыну, цIыхухэр я унэ щIэсу, я хэку исыжхэу нэгъуэщI къэралхэм щеджэ, лэжьыгъэ щхьэхуэхэр щызэфIагъэкI хъуну, лъэпкъ зэхуэмыдэхэм къыхэкIауэ къэрал зэпэIэщIэхэм щыпсэухэм я гъащIэ еплъыкIэр хэпщIыкIыу нэхъ зэрипхыну, лъэпкъыбзэхэм и словарнэ фондым зэхъуэкIыныгъэхэр хилъхьэну.

Ауэ дунеижьыр зы къупхъэм къизыгъэджэлыкIыну щIэкъу глобализацием къыздехьыр лъэхъэнэ мыжыжьэм къриубыдэу лъэпкъ цIыкIухэм лъапсэрыхыр къахуэзыгъэкIуэну насыпыншагъи: абы мащIэ-мащIэурэ къыIэщIихынущ лъэпкъыр лъэпкъ зыщIыжу игъащIэ лъандэрэ къыдэгъуэргурыкIуэ и дуней еплъыкIэ, дуней тетыкIэ щхьэхуэр, и гъащIэ философиер, и хабзэхэр, псом ящхьэжырщи – бзэр. А псор зыбгъэдэмылъыж цIыху гупу щIыпIэ хэхам щыпсэухэм лъэпкъкIэ уеджэжыныр игъуэджэщ: ахэр щIэх дыдэ яхэшыпсыхьыжынущ зи бзэм иризэпсэлъэн къудейкIэ зэфIэмыкIыу нэгъуэщI социальнэ къалэнхэри иризыгъэзащIэ (щIэблэм щIэныгъэ ирезыгъэгъуэт, къэрал Iуэхухэр ирызезыхьэ, н.) лъэпкъышхуэхэм. Абы и лъэныкъуэкIэ гузэвэгъуэ къыуагъэщтапэр мы бжыгъэхэм: бзэуэ е диалекту 277-м ирипсалъэу нобэ ди къэралым щыпсэу лъэпкъи 193-м яхэтщ зи цIыху бжыгъэр мащIэ дыдэ хъуа, уеблэмэ хэ-кIуэдэжыпэ лъэпкъхэр. 2010 гъэм ЮНЕСКО-м «Дунейм бзэуэ тетым щыщу кIуэдыжыпэнкIэ шэч уэзыгъэщIхэм я атлас» фIищу къыдигъэкIа къэхутэныгъэ лэжьыгъэм къызэрыщыгъэлъэгъуамкIэ, Урысейм щыпсэу лъэпкъ мащIэхэм ящыщу 19-м я бзэр, ухуэмысакъыпэмэ, кIуэдыжынухэм яхыхьэнущ, 40-р кIуэ-дыжхэм яхэтщ, 28-р кIуэдыжыпэнкIэ шынагъуэшхуэ щыIэщ, 27-р къэгъазэ ямыIэу мэкIуэдыжыпэ, 14-р кIуэдыжыпащ [Атлас языков… 2010].

Лъэпкъыу дунейм тетым я зыужьыныгъэм лъабжьэ хуэхъур, щIэныгъэлI Борзаевэ Б.Б. тэмэму гу зэрылъитащи, абыхэм ящыщ дэтхэнэми зым ейми хэмыгъуащэу езым и культурэ, хабзэ, дуней тетыкIэ, и бзэ иIэжынырщ, ахэр Iэмал имыIэу хъумэнырщ, зыр адрейм нэхъ къулей ищIу зэдэгъэлэжьэнырщ, армыхъумэ зы лъэпкъым къыдэгъуэгурыкIуэ культурэр адрейм зыщIишэу лъэрымыхь хъуар кIуэдэжыпIэ иригъэхуэныркъым [Борзаева 2021: 158].

Зи гугъу тщIы глобализацием нэхърэ нэхъ шынагъуэжу шэч уигъэщIу, икIэщIыпIэкIэ зэфIэгъэкIын хуейуэ, армырамэ, лъэпкъкIуэдыр къытхуэзыхьыфыну щыIэщ иджыри IуэхугъуитI, абы щыщ дэтхэнэми Iуэхугъуэ зэхуэмыдэ зыбжанэ къызэщIиубыдэжу. Япэр – хэкум ис лъэпкъ цIыкIухэм къадэгъуэгурыкIуэ зэхэтыкIэ, хабзэ, бзэхэр хэмыкIуэдэжын папщIэ абы къащхьэщыжын (ауэ нобэкIэ щымыIэ) къэралпсо бзэ политикэ ткIий къы-хэлъхьауэ пхыгъэкIынырщ. ЕтIуанэр – езы лъэпкъ цIыкIухэм щыщ дэтхэнэми – адэ-анэхэми, сабийхэми, егъэджакIуэхэми, къулыкъущIэхэми, щIэныгъэлIхэми, журналистхэми, тхакIуэхэми – псоми къалъыкъуэкIынкIэ хъуну насыпыншагъэр хьэкъыу я фIэщ хъужу я бзэр яхъумэжыным яхузэфIэкIыр хуалэжьынырщ.

Нэхъ гупсэхуу дыкъытеувыIэнти тIуми. Нэхъ ищхьэIуэкIи къызэрыщыдгъэлъэгъуащи, Къэбэрдей-Балъкъэрыр къапщтэмэ, республикэм иужьрей зэманым лэжьыгъэ щхьэпэ зыбжанэ щызэфIагъэкIащ абы щыпсэу лъэпкъхэм я бзэм, культурэм, литературэм зиужын и лъэныкъуэкIэ: щIэблэм анэдэлъхубзэр егъэджыныр сабий садхэм къыщыщIадзащ, курыт еджапIэхэм я пэщIэдзэ классхэм щыпащащ, бзэм, литературэм нэхъ дихьэххэм лэжьыгъэ щхьэхуэхэр драгъэкIуэкI хъуащ, еджакIуэхэм щIэныгъэ зэрырат программэхэр пIалъэкIэрэ къапщытэ, учебникхэр хузахэгъэувэ.

Ауэ щIэблэм щIэныгъэ зэрыбгъэдэлъхьэпхъэ системэу республикэм щыIэр, къэралым и адрей хэгъэгухэми ейм хуэдэ дыдэу, и лъащIэм нэс къэтIэщIауэ, абы ныкъусаныгъэу хэлъыр сэтей къэщIауэ егъэфIэкIуэн, уеблэмэ щIэрыщIэу зэтеублэжын хуейщ. Апхуэдэ гупсысэ хьэлъэхэм ухуэзышэр ди еджапIэхэр къэзыух щIалэгъуалэм анэдэлъхубзэ и лъэныкъуэкIэ ябгъэдэлъ щIэныгъэм жыжьэуи арэзы узэримыщIырщ. Абы и щыхьэтщ сабийхэм школыр къыщаухкIэ бзэмкIэ ят экзаменхэр, еджапIэ нэхъыщхьэ щыщIэтIысхьэкIэ драгъэкIуэкI къэпщытэныгъэхэр къазэрехьэлъэкIыпэр.

ГущIыхьэщ балигъыпIэм иува адыгэ щIалэгъуалэм щыщ куэдым я псэлъэкIэр зэхэпхыну: адыгэ псалъэухар тэмэму яхуэухуэркъым, я гупсысэр гъэхуауэ къахуэIуатэркъым, литературэбзэр къэнауэ, ауэ къызэрыгуэкI псэлъэкIэ къудейм дежи гуемыIуныгъэ зыщIэлъ е щхьэусыгъуэншэу ха-мэбзэхэм къыхаха псалъэхэр къызэбэкI, икъукIэ егъэлъэхъшэха стилкIэ мэпсалъэхэр. Нэхъыщхьэрщи, адыгэбзэр ахэр къызыхэкIа лъэпкъым и купсэу, и гъащIэу зэрыщытыр, бзэр щымыIэжмэ, лъэпкъри зэрыхэкIуэдэжынур акъылкIи псэкIи зыхащIэркъым.

Сыт-тIэ а насыпыншагъэм къежьапIэ хуэхъур? КъыщыщIэддзэнщ унагъуэм. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, адыгэ унагъуэ куэдым ис балигъхэр зэрызэпсалъэр анэдэлъхубзэкъым. Абы щIапIыкI сабийм и гъащIэм и япэ дыдэ илъэсхэм къыщыщIэдзауэ Iурылъ хъури зыхилъхьэри хамэ лъэпкъхэм я бзэрэ я хабзэщ, я дуней еплъыкIэрщ. Махуэ псом сабий садым урысыбзэкIэ фIэкIа щызэмыпсалъэ и ныбжьэгъу цIыкIухэм къахэкIыжу пщыхьэщхьэм и унагъуэ екIуэлIэжа сабийр аргуэру зыхэхуэжыр урысыбзэрщ е урысыбзэрэ адыгэбзэу зэхэджа зэпсэлъэкIэрщ. Ар къыдокIуэтей, школым макIуэри адыгэбзэ урокхэр къехьэлъэкI мэхъу. Гугъу зыдригъэхьу еджэнущи, абы щIыхущIэкъун щхьэусыгъуэ иIэкъым: адыгэбзэр зыкIи къыхуэсэбэпынукъым школ нэужьым еджапIэ нэхъыщхьэ щыщIэтIысхьэкIи IэщIагъэ игъуэта нэужь и карьерэм хигъэхъуэн щхьэкIи, уеблэмэ зэран къыхуэхъупэу егъэув: зэи зыхуэмеину къилъытэ анэбзэм къыпэкIуэ оценкэ лъахъшэхэм еджапIэр къызэриух тхылъыр «фае ящI».

Зи быным и къэкIуэнум анэдэлъхубзэр зэран фIэкIа сэбэп хуэмыхъуну къэзылъытэ адэ-анэми я сабийр адыгэбзэм хурагъаджэркъым – еджапIэм и унафэщIым и цIэкIэ лъэIу тхылъ ятхри адыгэбзэм и пIэкIэ нэгъуэщIыбзэ ирагъэджын щIадзэ. Нобэ къэралым къыщекIуэкI хабзэ и лъэныкъуэкIэ абы пхуещIэн щыIэкъым: хэкум ис дэтхэнэми хуитыныгъэ иIэщ сыт хуэдэ лъэпкъыуи зригъэтхыну, сыт хуэдэ бзэр и гъащIэм нэхъ сэбэп къыщыхуэхъуну къыфIэщIми, ар и анэдэлъхубзэу къилъытэну икIи школым щиджыну.

Бзэ, хабзэ и лъэныкъуэкIэ лъэпкъым щIэныгъэ егъэгъуэтыныр къэзылъахъэ, зытхьэлэпэ Iуэхугъуэхэм ящыщщ анэдэлъхубзэр курыт, нэхъыщхьэ еджапIэхэм зэрыщаджын учебник, учебнэ пособие, монографие, нэгъуэщI щIэныгъэ лэжьыгъэхэр зэхэгъэувэным, къыдэгъэкIыным хуэунэтIауэ къаутIыпщ мылъкур зэрымащIэ дыдэр.

Курыт еджапIэхэми еджапIэ нэхъыщхьэу лъэпкъ цIыкIухэм я бзэмрэ литературэмрэ щаджхэми а предметхэм сыхьэт бжыгъэу хухэхауэ щытам кIэрачурэ апхуэдизкIэ мащIэ ящIащи, абы къриубыдэм щIэблэм щIэныгъэ куу ептын къэнауэ бзэмрэ литературэмрэ я Iуэхугъуэ нэхъыщхьэхэм ауэ щхьэщегъэлъэфауэ утепсэлъыхьыну пхурикъу къудейщ.

Лъэпкъым длэжьыжу иджыри зы Iуэхугъуэ мыщхьэпэ. УегъэгумэщIыр адыгэбзэмыщIэ-урысыбзэщIэкъуу къэхъуа ди языныкъуэ унафэщIхэм зи дзэ яхуэш къызэгъэпэщакIуэ щхьэхуэхэм зэфэзэщу адыгэ фIэкIа зыхэмыт зэIущIэхэр адыгэбзэкIэ ирамыгъэкIуэкIыу куэд дыдэрэ узэрырихьэлIэм.

Лъэпкъыбзэм и пщIэр, «и щIэупщIэр» езыгъэхуэхыпэ Iуэхугъуэхэм ящыщщ абы социальнэ къалэн зэримыгъэзащIэр, уи гурылъ иризэхуэпIуатэ мыхъумэ, къэралым щекIуэкI официальнэ Iуэхугъуэхэм щыщ гуэри иризэфIэбгъэкI зэрымыхъур. Бзэм апхуэдэ хуитыныгъэ игъуэту лъэпкъым хуэлажьэ мыхъумэ, сыт хуэдиз тхылъ, псалъалъэ къыдэбгъэкIкIи, абы и джыным хуэхэха сыхьэт бжыгъэхэр хэбгъахъуэкIи абы и кIуэдыжыгъуэр къызэрыпхузэтумыгъэувыIэжыфынум шэч хэлъкъым. Ди бзэр и лэпсым ховыхьыжри нэгъуэщI щIыпIэ къэгъэсэбэпыныгъэ щигъуэтыркъым.

Урысыбзэм къыдэкIуэу, Закон щхьэхуэкIэ Къэбэрдей-Балъкъэрым къэралыбзэу къыщалъыта къэбэрдей-шэрджэсыбзэмрэ къэрэшей-балъкъэрыбзэмрэ нобэ республикэм и къэрал IуэхущIапIэхэм официально-Iуэхузехьэныгъэ къалэн я пщэм къыщIыщыдэмыхуэм и щхьэусыгъуэр бзэщIэныгъэлIхэу Башиева С.К., Улаков М.З., Хьэмдэхъу Ж.Хь. сымэ зыхалъагъуэр къэралым и республикэхэм щызекIуэ федеральнэ документхэр урысыбзэкIэ фIэкIа бгъэхьэзыр мыхъуну зэрагъэувамрэ официальнэ Iуэху зехьэкIэр анэдэлъхубзэкIэ зэредгъэкIуэкIын терминологическэ базэ иджыкIэ зэрыдимыIэмрэщ. А щIэныгъэлIхэм къалъытэр къэбэрдей-шэрджэсыбзэмрэ къэрэшей-балъкъэрыбзэмрэ, дауэ мыхъуми, ягъэзэщIапхъэ социальнэ къалэнхэм зэрыхэгъэхъуэным ерыщу и ужь итыпхъэу. Арыншамэ къэралыбзэ зэрыфIаща къудейм щхьэкIэ абыхэм я зыужьыныгъэм хэхъуэнуIакъым [Башиева и др., 2016: 87-88].

Лъэпкъыбзэм и кIуэдыжыгъуэр къызэрыкIынкIэ шынагъуэ зыпылъ къыкIэлъыкIуэ Iуэхугъуэр хъарзынэу зэтеубла хъуа анэдэлъхубзэм и лэжьэкIэм лъэпкъым щыщ цIыху щхьэхуэхэм я щхьэзыфIэфIыгъэкIэ зэхъуэкIыныгъэ къемызэгъхэр халъхьэу къызэраубларщ. Зы лъэпкъи дунейм теткъым культурэ, сату, зауэ, дин, н.къ. хуэIухуэщIэ гуэркIэ пыщIэныгъэ зыхуиIэ хъуа нэгъуэщI лъэкъхэм къагъэсэбэп псалъэхэм ящыщ и бзэм къыхэмыхьауэ. Ар ижь лъандэрэ дуней псом щызекIуэ хабзэщ, бзэм зригъэузэщIу, абы и «словарный фондкIэ» дызэджэр къулей ищIу. Апхуэдэ щIыкIэкIэ адыгэбзэми куэд дыдэу хэт хъуащ урыс, тырку, хьэрып, къажэр, куржы, нэгъуэщIыбзэхэм къыхэкIа псалъэхэр. Ди гъунэгъу лъэпкъхэм къахэтхам я гугъу умыщIыххэ. Ахэр бзэм къищтэщ, игъэткIури езым хэт псалъэ аслъыхэм хуэдэ дыдэ къэгъэсэбэпыкIэ яригъэгъуэтыжащ. Ахэр къищтащ икIи фIэфIу къигъэсэбэп хъуащ бзэр зыIурылъ лъэпкъми. Абы къыдэкIуэу, лъэпкъым щыщ цIыху щхьэхуэхэм залымыгъэкIэ я бзэм хагъэхьэну я мурада нэгъуэщIыбзэ псалъэхэр е псалъэ IэрыщIхэр бзэм зыхидзыжурэ къэгъуэгурыкIуащ: хэзагъэркъым залымыгъэр сыт хуэдэ бзэми. Абы и щыхьэт нэрылъагъущ нэгъуэщIыбзэхэм къыхэкIа, ауэ урысхэм яфIэфIыпсу къагъэсэбэп хъуа «калоши», «бульвар», «бильяд», «тротуар», нэгъуэщI псалъэхэр урысыбзэм «мокроступы», «гульбище», «шаротык», «топталище» хуэдэхэмкIэ щызэхъуэкIыпхъэу ХIХ лIэщIыгъуэм и 30 гъэхэм Урысейм къыщрахьэжьауэ щыта Iуэху бгъэдыхьэкIэм ауаныщIрэ щIэнэкIагъэрэ фIэкIа мыхьэнэ лъэпкъ къызэримыкIыгъар.

Ди жагъуэ зэрыхъунщи, абы дерс къыхэзымыха, а бзэ хабзэ ткIийр къызыгурымыIуэ, нэхъеижырщи – абы щымыгъуазэххэ, ауэ анэдэлъхубзэм и словарнэ фондыр залымыгъэкIэ «езыгъэфIэкIуэну» илъэдэкъэщыкI адыгэлI щхьэхуэхэр ноби къытхокI. Апхуэдэхэм къыхалъхьэ «егъэфIэкIуэныгъэхэр» зэбгрызыхыр цIыхубэм ядэлэжьэну зи пщэ къыдэхуэ хъыбарегъащIэ IэнатIэхэрщ. Ауэ зыщыгъэгъупщапхъэкъым мыри: «Бзэр зыIурылъ лъэпкъым игъэкъабыла бзэ хабзэхэр, жыIэкIэхэр «егъэфIэкIуэн» мурадкIэ Iумпэм щIыным, ахэр хъуэжыным къыхуеджэныр – анэдэлъхубзэр икIэщIыпIэкIэ дунейм зэрегъэхыжыным хуэунэтIа къыхуеджэныгъэщ» [Лазуткина 2017: 54].

Лъэхъэнэ кIыхьым къриубыдэу зэхэува, зэтеубла хъуа бзэм и лэжьэкIэм щхьэзыфIэфIыгъэкIэ ухэIэбэным къишэну насыпыншагъэхэм ягъэгумэщIу дуней псом цIэрыIуэ щыхъуа еджагъэшхуэ куэдыр хуэкIуащ мыпхуэдэ гупсысэхэм: «Бзэм езым иIэж зыужьыныгъэм ухэIэбэныр щIэпхъэджагъэ зыпылъ Iуэхугъуэщ. Абы анэдэлъхубзэр зэтрикъутэнымкIэ шынагъуэшхуэ пылъщ» [Бодуэн де Куртене 1963: 140]. «Зыми хуитыныгъэ бгъэдэлъкъым лъэпкъым езым и бзэм хилъэгъуэну зыхуэмей гуэри абы и псэлъэкIэм хилъ-хьэну» (Потебня А.А.) [Кручинина 1998: 14]. «Бзэм и лэжьэкIэ тэмэмым ущIэ-бэныным къикIыр бзэм и псэм, нэгъуэщIу жыпIэмэ зэрызиужь хабзэхэм зэран хуэхъу Iуэхугъуэ псоми пэщIэувэнырщ» [Ожегов 2001: 431].

АтIэ сыт хуэдэ «егъэфIэкIуэныгъэкIэ» нобэ зэрагъэунэну и ужь итхэр нарт пшыналъэхэр зэрыуса, усэкIэ тха роман нэгъунэ зэрызэхэлъхьа адыгэбзэр? Ар щIыкIитI мэхъу. Япэр – зэгуэрым хамэбзэхэм къахэкIыу ди бзэм къищта, зыхигъэзэгъа, лъэпкъым къигъэсэбэп псалъэ щхьэхуэхэр нэгъуэщIыбзэ гуэрым къыхэкIа фIэщыгъэцIэкIэ зэхъуэкIынырщ: документ – дэфтэр; печать – мыхъур, н. Мыпхуэдэ псалъэхэм ящыщу зи пIэ ирагъэувэнум нэхърэ я пIэ ирагъэувэну-хэр сыткIэ нэхъ щIагъуэу пIэрэ?

«ЕгъэфIэкIуэныгъэм» и нэгъуэщI бгъэдыхьэкIэ «телъыджэщ» бзэм къыхыхьа хамэбзэ псалъэхэу мыхьэнэ зэпэгъунэгъу къэзыгъэлъагъуэ, ауэ контекстым щыхыхьэм и деж мыхьэнэ зэпэщхьэхуэ къызэрыкI псалъэ гупыр зэфэзэщу зы адыгэ псалъэкIэ зэрахъуэкI зэрыхъуар. Псалъэм папщIэ, къудамэ зытетыр жыгырщ. Ауэ а псалъэм кърагъэIуэтэну иужь итхэщ отдел, отделение, бригада, подразделение, факультет, институт, н.къ. псалъэхэм япкърылъ мыхьэнэ зэтемыхуэхэр. Феплъыт: КПРФ-м и Къэбэрдей-Балъкъэр къудамэм и унафэщIым КъБР-м и ХэхакIуэ комиссэм фIыщIэ хуищIащ хэхыныгъэхэм зыщыхуагъэхьэзырым зэпымууэ зэрадэIэпыкъуам папщIэ [Адыгэ псалъэ, 2024: 109 (24.703)]. КъекIуэлIахэр я Iуэху еплъыкIэхэмкIэ зэхъуэжащ, мэкъумэш къудамэмрэ мэкъумэш-промышленнэ комплексымрэ бжыгъэр зи тегъэщIапIэ иджырей IэмэпсымэхэмкIэ къызэгъэпэща зэрыхъуну Iэмалхэм епха я жэрдэмхэр къыхалъхьащ. [Адыгэ псалъэ, 2024: 100 (24.694)]. КъБР-м щыIэ УФССП-м Бахъсэн къалэмрэ Бахъсэн районымрэ щиIэ къудамэм Iуэху къаIэтащ алимент щIыхуэр зытрезыгъэхьам егъэпшыныжынымкIэ. [Адыгэ псалъэ, 2024: 100 (24.694)]. Жылэм дэт курыт еджапIэр къиуха нэужь, ар щеджащ Витебск (Белорусие) щыIэ индустриальнэ педагогикэ техникумым, КъБКъу-м тхыдэмрэ филологиемрэ щадж и факультетым адыгэбзэмрэ литературэмкIэ и къудамэм. [Адыгэ псалъэ, 2024: 111 (24.705)].

Апхуэдэщ ректор, директор, заведующий, управляющий, начальник, командир, командующий жыхуэтIэхэм ящыщ дэтхэнэм и пIэкIи «руководитель» мыхьэнэ къызэрыкI унафэщI псалъэр къэгъэсэбэпыпхъэу къызэрагъэувари. Ар къемызэгъщ, псалъэр жызыIэм и гупсысэр гъэхуауэ, зэхэщIыкIыгъуафIэу и псэлъэгъум деж нихьэсыным и пIэкIэ гупсысэр зыгъэбгъунлъэ, зэщхьэщызыху къэIуэтэкIэщ, узыхуэмейщ. Армырамэ, къезэгъыу къэлъытапхъэщ заведующий фронтом, командир фермы жыIэгъуэ хьэдыгъуэдахэхэм хуэдэхэри. Щапхъэхэр: Частым и унафэщIхэм зэрыжаIэмкIэ, щIалэхэр хущIокъу дзэ къулыкъум хиубыдэ IэщIагъэхэр нэхъ нэгъэсауэ зэрызрагъэхъулIэным [Адыгэ псалъэ, 2022: 137 (24.419)]. «Эльбрус» корпоратив университетым и унафэщI Айбазовэ Тамарэ я IуэхущIапIэм и лэжьыгъэм и гугъу ищIащ. [Адыгэ псалъэ, 2024: 100 (24.694)]. Псом хуэмыдэу мы гъэм сабийхэм гулъытэ нэхъыбэ яхуэтщIащ, нэгузыужь джэгукIэ зэмылIэужьыгъуэхэр программэм хэдгъэхьэри, – жиIащ Налшык къалэм зегъэужьынымкIэ «Платформа» институтым и унафэщI Шыхъуэстэн Оксанэ. [Адыгэ псалъэ, 2024: 109 (24.703)].

Апхуэдэ дыдэщ сход, слет, съезд, встреча, совещание, собрание, форум мыхьэнэхэр кърагъэкIыу псом я пIэкIи зэхыхьэ псалъэр къахь зэрыхъуари: Мыгъэрей зэхыхьэр траухуащ КъБР-м и къэралыгъуэм и махуэмрэ Налшык къалэр илъэс 300 зэрырикъумрэ. [Адыгэ псалъэ, 2024: 109 (24.703)]. Зэхыхьэм екIуэлIахэм я нэгу зиужьауэ, удз гъэгъа лIэужьыгъуэхэм зыхагъэгъуэзауэ, абыхэм ятеухуауэ щIэ куэд къащIауэ зэбгрыкIыжащ. [Адыгэ псалъэ, 2024: 109 (24.703)].

 Территория, район, муниципальное образование, область, республика, край жыхуэтIэ гурыIуэгъуэхэм ящыщ дэтхэнэри кърагъэкIыу ди хъыбарегъащIэ IэнатIэхэм зэпымужыххэу къагъэсэбэп хъуащ щIыпIэ псалъэр. Ауэ щIыпIэ-м къызэщIиубыдэркъым икIи къиIуатэркъым а терминхэм япкърылъ мыхьэнэр: Курск щIыналъэм и гъунапкъэхэм деж щыс къуажэхэм я сабийхэращ зэхуэтхьэсахэр зыхуедгъашэр». [Адыгэ псалъэ, 2024: 100 (24.694)]. Къэралми щIыналъэми заужьынымкIэ Iуэхум фIыуэ хэзыщIыкI IэщIагъэлIхэм мы-хьэнэшхуэ яIэщ [Адыгэ псалъэ, 2024: 100 (24.694)]. Дауи, дыхуейщ нобэ хэтх ди депутатхэр цIыхубэм яхуэфэщэну, абыхэм я дзыхь къызэрырагъэзыр ягъэпэжыну, щIыналъэм и псэукIэр егъэфIэкIуэным гурэ псэкIэ елэжьыну. [Адыгэ псалъэ, 2024: 109 (24.703)]. Урысейм щыщ щIыналъэхэу Кавказ Ищхъэрэм, Ипщэ округым, Индыл Iуфэм, Донецк, Луганск республикэхэм зэхьэзэхуэм хэтыну къикIахэмрэ ар зэзыгъэпэщахэмрэ фIэхъус гуапэкIэ захуигъэзащ КъБР-м и Iэтащхьэм. [Адыгэ псалъэ, 2024: 109 (24.703)]. ЩIыналъэм исхэр Iуэхум жыджэру зэрыхэтар щыхьэт тохъуэ я пщэдейр убзыхуным гудзакъэ зэрыхуаIэм. [Адыгэ псалъэ, 2024: 109 (24.703)]. ЩIыналъэм и Iуэху зезыгъакIуэ операторым и лэжьыгъэм зэхъуэкIыныгъэ къыхэхуэмэ, абы щы-гъуазэ зыщыфщIыфIынущ. [Адыгэ псалъэ, 2024: 109 (24.703)]. КъБР-м спортымкIэ и министр Хьэсанэ Ислъам, Тэрч щIыналъэм и администрацэм и унафэщI Хъущт Аслъэнбий, УФ-м футболымкIэ и федерацэм и тхьэмадэ Мэшыкъуэ Аслъэн сымэ япэ увыпIэр къэзыхьа «Родник» командэм и топджэгухэм иратащ КъБР-м и Iэтащхьэм и цIэкIэ ягъэува Кубокымрэ медалхэмрэ. [Адыгэ псалъэ, 2024: 109 (24.703)].

Анэдэлъхубзэм хэзэгъауэ, къэбэрдейхэми шэрджэсхэми махуэ къэс къагъэсэбэпу къэгъуэгурыкIуэ искусствэ, культурэ, патриотизм, холодильник, проект, телефонкIэ псэлъэн, природэ, руль, сабий сад, нэгъуэщI псалъэ, псалъэ зэпха куэдыр напIэзыпIэм Iумпэм ящIри абыхэм я пIэкIэ псалъэ IэрыщI хъушэ къагупсысащ: гъуазджэ, щэнхабзэ, хэкупсэ, псэкупсэ, щIыIэлъэ, пэхуэщIэ, екIэпсэуэн, щIыуэпс, гъэзалъэ, пIурэщ, нэгъуэщIхэр: СурэтыщIым къыщIэна лэжьыгъэхэм ящыщу утыку кърахьахэм къыщыгъэлъэгъуэжащ Къэбэрдей-Балъкъэрым и щIыуэпсым и дахагъэр, щэху куэд зыхъумэ Iуащхьэмахуэ лъапэ, ди бгы уардэхэр, мылылъэхэр. [Адыгэ псалъэ, 2024: 100 (24.694)]. Шаваев Ильяс Паго и къуэр КъБР-м щIыуэпс хъугъуэфIыгъуэхэмрэ экологиемкIэ и министрщ. [Адыгэ псалъэ, 2024: 108 (24.702)]. «ПсэупIэмрэ къалэ щыIэкIэмрэ» лъэпкъ пэхуэщIэм хыхьэ «Къалэхэм ущыпсэуныр тынш щIын» къэрал программэм и фIыгъэкIэ 2030 гъэм ирихьэлIэу цIыхухэм я псэукIэр хуэдэ 1,5-кIэ ирагъэфIэкIуэн мурадхэр щыIэщ. [Адыгэ псалъэ, 2024: 111 (24.705)]. Налшык дэт «Азимут» зыгъэпсэхупIэм фокIадэм и 11-м щызэхэтащ «ХабзэкIэ цIыхубэм къадекIуэкIыу, Урысейм щызекIуэ псэкупсэ лъапIэныгъэхэр дин зэгухьэныгъэхэм цIыхубэм зэрыбгъэдалъхьапхъэ Iэмалхэр» стIол хъурейр. [Адыгэ псалъэ, 2024: 111 (24.705)]. Ахэр «Урысей зэкъуэт», КПРФ, «Захуагъэ здэщыIэ Урысей – Хэкупсэхэр – Пэжагъым и телъхьэу», ЛДПР, «Новые люди», «Щхъуа-нтIэхэр» партхэм я лIыкIуэхэщ. [Адыгэ псалъэ, 2024: 109 (24.703)].

Уеблэмэ урысыбзэм Интернетым и пIэкIэ къыщагъэсэбэпу узрихьэлIэ всемирная паутина образнэ жыIэкIэр дунейпсо бэджыхъкIэ зэрадзэкIыжри ари бзэм хапщэну и ужь ихьахэщ. Мы дунейм тет лъэпкъышхуэхэм лIэщIыгъуэкIэрэ къадэгъуэгурыкIуэ мазэцIэхэри адыгэхэм ди деж хьэрэм щыхъури, зыми дахэмыгъуэщэн щхьэкIэ ахэр зи мыхьэнэр мыбелджылы шыщхьэIу, накъыгъэ, е «пора сенокоса», «время охоты» къызэрыкI мэкъуауэгъуэ, щакIуэгъуэ хуэдэхэмкIэ яхъуэжащ. Абы щыгъуэми мэкъуауэгъуэу е щакIуэгъуэу къэгъуэгурыкIуэ лъэхъэнэхэр апхуэдэ фIэщыгъэцIэ къызыхуа-гъуэта мазэхэм къриубыдэ къудейми, зыгуэртэкъэ! Илъэс тIощI хъуащи, къагупсысахэр лъэпкъым Iуралъхьэну мэныкъуакъуэхэр. Ауэ бзэм зыхилъхьэркъым, цIыхуми къагъэсэбэпыххэркъым: адыгэхэм я дежкIэ ноби природэр природэщ, культурэр культурэщ, апрелыр апрелщ, декабрыр декабрщ, рулыр рулщ.

Зыщ мыгурыIуэгъуэр: сыт хуэдэ Iуэху еплъыкIэм тету къызэрыхахар «хъуэжакIуэхэм» Iумпэм ящIа мо псалъэхэр? Щхьэ псалъэ IэрыщIхэр къыхуа-гупсысурэ зэрамыхъуэкIарэ-тIэ адыгэбзэм хэпха хъуа бензин, автобус, мотор, компьютер, ахъшэ, бохъшэ, сом, тумэн, мэжджыт, къады, ефэнды, чытап, тас, къубгъан хуэдэ адрей псалъищэхэр? ЕмылъэIу щIыхьэхуу кърахьэжьарэ ныкъуэцIалэ-ныкъуэтхьэщIу утыкум кърана Iуэхур и кIэм зэрынагъэсын щIэныгъэ къалъыкъуэмыкIауэ ара хьэмэрэ абы фIагъэкIмэ, ящIэр хьэдыгъуэдахэ дыдэ зэрыхъунур къагурыIуэжу абы къызэтригъэувыIэжахэ?

ЗэрыгурыIуэгъуэщи, мыпхуэдэ къэгупсысыныгъэхэм Iуэху лъэпкъ хуа-Iэкъым окказионализмкIэ зэджэу лъэпкъ тхакIуэ, усакIуэхэм къагъэщI, бзэр езыгъэфIакIуэ, зыхэщIэныгъэр къызэгъэпэщынымкIэ, тхыгъэм хэт образхэр зэфIэгъувэнымкIэ къалэн хэхахэр зыгъэзащIэ псалъэхэм. Апхуэдэхэщ, псалъэм папщIэ, мыхэр: къэфакъырын – темыкIуадэIауэ зыгуэр зыIэрыгъэхьэн, къэлъэIухуэн; шыдохутыр – Iэщым еIэзэ дохутыр мыкIуэмытэм и ауан фIэщыгъэцIэщ, н. Окказионализмым и щапхъэ гъуэзэджэхэм ущрохьэлIэ ЩоджэнцIыкIу Алий, КIуащ БетIал, ЩоджэнцIыкIу Iэдэм сымэ, нэгъуэщIхэми я тхыгъэхэм: Хуэмурэ, щэхуурэ щхьэлыпсыжьыр кхъуафэм къэсакъэ – мэуэрыр [ЩэджэнцIыкIу 1990]. Сэ си щхьэщыгум гъэмахуэ дыгъэр щолыгъэ [КIуащ 1966]. Мес, еджапIэ хадэм ит пхъэщхьэмыщхьэ жыгхэр мазэ нурым ходыжьыныфэ [ЩэджэнцIыкIу 1962]. Бригадэ унэ цIыкIум щIалитI къыбгъэдэнащи емыпIэщIэкIыу псалъэ дыгъэл ягъэу [ЩэджэнцIыкIу 1962].

  КъэтIэта Iуэхугъуэм хэлъ гупсысэ нэхъыщхьэхэр къызэщIэткъуэжынщи, дунейм тет дэтхэнэ лъэпкъ мащIэхэми хуэдэу, адыгэхэм къыддалъхуа бзэр, абы щIыгъуу лъэпкъыр лъэпкъ дызыщIыж ди хабзэ, дуней тетыкIэ, гупсысэкIэ щхьэхуэр тIэщIэкIыу лъэпкъышхуэхэм дахэшыпсыхьыжынымкIэ щыIэ шынагъуэр къэблэгъэпащ. Ар къыхокIыр IэубыдыпIэншэу дунейр зэзыпхъуэ глобализацием, къытщхьэщыжынкIэ ущыгугъыну нобэкIэ къэралым бзэ политикэ убзыхуа зэрыщыземыкIуэм, тIурылъ бзэм дэ езыхэм хуэфэщэн пщIэ хуэ-дмыщIыжу, абы кърикIуэну насыпыншагъэм демыгупсысу бзэм имыкъалэн залымыгъэкIэ едгъэгъэзэщIэну и ужь дызэритым.

Бзэмрэ ар зыIурылъ лъэпкъымрэ хэмыкIуэдэжыным и хэкIыпIэ нэхъыщхьэхэр, дызэреплъымкIэ, лъэпкъыбзэхэр хъума зэрыхъун, абыхэм зэрызаузэщIын къэралпсо программэ зэхэгъувауэ абы ипкъ иткIэ Урысей Федерацэм хиубыдэ лъэпкъ псоми я бзэм гъащIэм и Iуэхугъуэ нэхъыщхьэхэм зэхуэдэу къыщыбгъэсэбэп зэрыхъун социальнэ статус егъэгъуэтынырщ; щIэблэр анэдэлъхубзэм ешэлIэжыным хуэфащэ гулъытэ лъыгъэсынырщ; анэдэлъхубзэмрэ литературэмрэ курыт, нэхъыщхьэ еджапIэхэм щыхухэха сыхьэт бжыгъэм хэгъэхъуэнырщ.

Абы къыщынэмыщIауэ, дэ къыдолъытэр лъэпкъым и хъыбарегъащIэ IэнатIэхэм я Iэужьыр къэзыпщытэ щIэныгъэ-къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэр нэхъыбэу егъэкIуэкIыпхъэу, бзэм езым иIэж зыужьыкIэм, лэжьэкIэм щхьэзыфIэфIыгъэкIэ хэIэбэным, къэгупсыса Iуэхугъуэ зэхуэмыдэхэр залымыгъэкIэ абы хэпщэным лъэпкъпсо унафэкIэ пэщIэувапхъэу.

Об авторах

Адам Муштагидович Камбачоков

Автор, ответственный за переписку.
Email: akamb@mail.ru
ORCID iD: 0009-0002-2184-0431

доктор филологических наук, профессор

Список литературы

Дополнительные файлы