Historicism of thinking and the concept of the epoch in Z. Tolgurov's novel "Blue Tipchak"

Full Text

Белгили малкъар жазыучу Толгъурланы Зейтунну (1939–2016) чыгъармачылыгъы Шимал Кавказдагъы миллет адабиятланы араларында сыйлы жерни алгъанды. Суратлау сёзге усталыгъы, жашаугъа философия къарамыны теренлиги, эстетика сезимини кючю бла Зейтун малкъар халкъны маданиятын бийик даражагъа жетдиргенди. Аны ниет хазнасы тыш миллетли окъуучуланы, белгили алимлени эслерин бийлегенди. Толгъур улуну эпикалы чыгъармалары илмуда тынгылы тинтиле келгендиле. Айтылгъаннга кёп алимни кесамат ишлери шагъатлыкъ этедиле [Теппеев 1999; Султанов 1989; Полухина 1989; Толгуров 2010; Сарбашева 2019a; Болатова (Атабиева) 2016, 2019]. Жазыучуну хар чыгъармасы да энчи илму ишде ачыкъланыргъа тийишлиди. Бу статьяда «Кёк гелеу» (1993) деген романын къуралыу-магъана, ниет сезим жаны бла тинтирге итиннгенибиз да анданды. Сагъынылгъан чыгъарманы тюрлю-тюрлю суратлау шартлары белгиленип, бюгюннге дери талай илму ишде ачыкъланнгандыла [Сарбашева 2014, 2019b; Болатова (Атабиева) 2015]. Болсада ол кереклисича толу, бириклендирген халда малкъар тилде биринчи кере сюзюледи: бу болум ишибизни илму къыйматын, жангылыкъ кийирген ызын чертеди.

Илму ишни баш борчу – Толгъурланы Зейтунну «Кёк гелеу» деген романында заманны суратлауда тарых оюмлауну магъанасын, чыгъарманы ниет жаны бла жангычылыгъын, чюйрелик энчилигин бирден ачыкълаудады. Аны жетишимли толтурур муратда, бир къауум соруу тинтиледи: кенг эпикалы чыгъарманы къуралыу халын сюзюу; жигитлени къауумларын кёргюзтюу; ниет эм философия теренлигин ачыкълау; аллай суратлау даражагъа жетишдирген амалланы (айырмалы белгиле, тенглешдириуле, экидуниялыкъ, хапарлауну барыуунда бир ненча сюжет ызны бир бирге келишдирип айнытыргъа ёчлюк) баямлау.

Бу романда халкъны тарыхында бушуулу кезиую – 1942–1944 жылла суратланадыла (немецлиле Малкъар ауузуна киргенлери, аланы ызларындан совет аскерни «азат» этгени). Алай жазыучу, эсгериу мадар бла хайырлана, окъуучуну эсин алгъа огъурсуз жыйырманчы-отузунчу, сора эллинчи жыллагъа да бурады. Чыгъармада халкъны «ёксюзлюк сынагъан» заманы, аны кюйсюз бети «биреуню сёзю къоншусуна палах бола тургъан заман»; «эгеч эгечни сурамагъан ачы дуния» [Толгуров 1993: 217, 243] дегенча оюмлада шартланадыла. «Кёк гелеуню» кёрюмдюсюнде къадары, мураты да къыйын заманны жели бла «ууатылгъан» жигитледен бири – ючжыллыкъ Кърымды. Туугъан анасы Халимат ауруп, акъылындан шашханды деп, анасыны тамата эгечи Айшат жашчыкъны ёсдюрюрге алады. Ол нюзюрню толтурургъа таукеллиги Халиматны алтынлары ючюн болгъанды. Жамауат анга «сакъат» тиширыу дейди, кесине да, тюз атын айтмай, адамла Хабла деп къоядыла. «Иги кесек замандан бери эгечлери анга акъылы, эси тутмагъан адамгъача сёлешгенлерин ол ангылай эди» [Толгуров 1993: 17]. Алгъаракълада эллеринде жашагъан, акъылдан шашхан, жарлы тиширыугъа киши кёз-къулакъ болмаучу эди. Жангызда Халимат, эгечине къарагъанча къарап, кийимин, ашын-сууун тапдырып тургъанды. Энди уа, жангыз сабийин кёз аллындан тас этмей турур ючюн, ол Хаблача ыспассыз, жарлы болургъа да ыразы эди. Ол эки сыфатны биригиулерин жазыучу чыгъармада былай кёргюзтеди: «Къачан эсе да бир сыйы, къолайы да болгъан Халимат энди Хаблады. Хабланы уа жугъу да жокъду. Юйсюз-кюнсюз. Аты шашханнга чыкъгъан» [Толгуров 1993: 170]. Бу сёзледе чыгъарманы жашырын магъанасы шартланады. Тиширыуланы бирикген къадарлары миллетибизни тарых жолун суратлагъаны шексизди. Миллетибизни мамыр жашауу къысха заманны ичине оюлуп, болгъан харакетинден, туугъан жеринден айырылып, аты да «бандитге» чыгъып, ыспассызлыкъ сынагъаны, артда, къырал бегим тюрленип, Ата журтуна къайытханы, менсилигин къайтаргъаны бютюн шарт Хабланы къадары бла тенглешдиргенде кёрюнеди.

Жазыучу чыгъармасында намыс бла сыйсызлыкъ дегенча къаршчы ангыламланы кючлендирир муратда суратлау белгиле бла уста хайырланады. Аллай жансыз сыфатладан бири бёркдю – таулу эр кишини не заманда да намысын, ёхтемлигин белгилеген. Намысына сакъ болгъанча, ол бёркюне да сакъ болгъанды. Халкъны ниет хазнасында сакъланнган нарт сёзле айтылгъаннга шагъатдыла: «Бёркюн тас этген да бир // Бетин тас этген да бир», «Бёрк бла намыс бирдиле – экисинден бийик жокъ». Болсада чыгъарманы бир-бир жигитлери, жашаудача, къылыкълары, ниет сезимлери, этген ишлери бла кеслерин сыйсызлыкъны, учузлукъну кеплерине бегитип къойгъандыла. Чиппону сыйы башында бёркюча учузду. Жазыучу ол кийген бёрклени тюрлю-тюрлю сыфатлай, аны ниет жарлылыгъын, къарангылыгъын шарт кёргюзтеди: «Чиппо… угу-жугу, кир къалпагъыны тюбюнден мугурайып къарап, арлакъда сюеле эди»; «Чиппо уллу тёгерек, чыгыр бёркюн кёзлеринден желкеси таба аудуруп, тиширыугъа къарады» [Толгуров 1993: 95,138]. Чиппо башына «гермен» къалпакъны кийип, жамауатдан кесине жалгъан намыс излейди. Сатхычны тыш кёрюмдюсюча, ич дуниясы да бирча жарлыдыла. Жалынчакъ, къоркъакъ Чиппону сыфаты ёхтем, тор ажирни «сагъышларында» толу ачыкъланады. «Бёркю чартлап, Алакёзню аякъ тюбюне тюшдю да, жыйылгъанла Чиппону чыгъыр башын кёрдюле. Балаууз бетли, жумдурукълай, гитче башын. Ат, нек эсе да элгеннгенми этди, жерге тюшген бёркге, бёрк деп да тюйюл, эски быстыр маталлы, тозурагъан чыпчыкъ уягъа ушагъан бир затха кёз агъын къайырып, сабырланды» [Толгуров 1993: 99]. Алакёзню жерлерге, аны кесине бойсундурургъа кюрешген жахил адам эллилерини аллында бедишликни, хылликкеликни сынайды. Жазыучуну оюмлаууна кёре, бёркню сыфаты къуру намыс бла байламлы болуп къалмайды. Ажирни эсгериулеринде бёрк жаны болгъан затча суратланады: ол таулу эр кишилеге тийишли болгъан жигитликни, ёткюрлюкню шартыча бериледи. «Юсюне минип, терк жыгъылыргъа унамагъанланы да унутмагъан эди тор ажир. Эсиндедиле. Аякъ тюбюне кёплени бёрклери тюшгендиле. Уллу тёгерек бёркле. Кёк, жашил къатапа тёппелиле. Ауурла. Тюшгенде, жерге ахтынып тийгенле. Алакёз ол бёрклени малтаргъа сюймегенди. Бир жанлыракъ туракълап, ат оюнун алай этгенди. Тюлкю, бёрю бёркле, кёрпе, бухар бёркле – жаны болмагъан бири жокъ. Алакёзню туягъы тийгенлей ёлюп, мешхутда бугъуп, буштукъ болуп къалмай эдиле. Муну уа (Чиппону бёркю – А.С., А.А.) неге ушагъанын ат билялмай эди. Чичхан болуп, тешикгеми ташайды, хыппириклей, туягъынамы жабышып къалды: къарады – аякъ тюбюнде эслеялмады; мешхут къатыш эски быстыр эследи да, Алакёз ачыуланды. Базынып, аны юсюне миннгенни жерге тийсе, ахтынып, ёкюрюп жиляргъа бёркю окъуна жокъ эди…» [Толгуров 1993: 100]. Толгъурланы З. чыгъармачылыгъында, энчи да «Къызгъыл кырдыкла» (1974) деген повестин эисибизге тюшюрсек, бёркню сыфаты терен философия магъананы тутады. Ол суратлау белгини борчун толтура, чыгъармадан чыгъармагъа кёче, миллет энчиликни, эстетика сезимни кючлендиреди.

«Кёк гелеу» деген романда ачыкъланнган белгилени тизмесинде терекни сыфаты да айырмалыды. Жазыучу Халиматны терек бла тенглешдирилгени да бошдан тюйюлдю. Толгъур улу ангылатханнга кёре, ол адамны ийнаныулугъун, таза ниетлигин, ёмюрлюк жашауун кёргюзтген белгиди. Табийгъат хар адамгъа бирер терек ёсдюргени кертиди. Чыгъармада жюрек ырахатлыкъны юсюнден сагъышланыу айырмалы болгъанын чертирчады (ол соруу Толгъур улуну «Жетегейле» деген романында Нух эфендини сыфатында белгиленеди). Хаух жашауда сынагъан къыйынлыкълары ючюн, артда ёмюрлюк дуниясында жюрек тынчлыкъ адамгъа саугъагъа берилликди. Халиматны ниет кирсизлигине, аны жаны аллай даражагъа дери ёсюуюне шагъатлыкъ этген белги – терекди. «Халиматны эгечи Айшат аллай жюрек тынчлыкъны ёмюрде да сынамаз: «ол ёз терегин кеси къолу бла кесгенди» [Толгуров 1993: 128]. «Керти жашауда адамны кёлюнде не акъылы болгъанына, къаллай ниет тутханы, къайсы жолну айыргъанына кёре боллукъду аны ол дунияда жери деген оюмну ангылатыргъа итинеди автор. Ол оюм романны философия-эстетика мурдорун къурайды» [Болатова 2016: 106].

Тиширыуну сыфатында ананы сезими, аны сюймеклигини къуршча къатылыгъы, сынагъан ачыууну теренлиги чыгъармада тынгылы ачыкъланадыла. Жарсыугъа, Кърымны сабий эси ана сюймекликни къатында къарыусуз эди: Айшатчаланы кюйсюзлюгю жашчыкъны атасы-анасы ким болгъанын унутдургъанды. «Атам, анам жокъдула, хуна тешикден чыкъгъанма», – деп турса, анга киши тырман этмегенине, урмагъанына бла тюймегенине жашчыкъ юйреннген эди» [Толгуров 1993: 24]. Болсада ючжыллыкъ сабий жюреги бла сезгенди анасы жууукъда болгъанын, аны жылыуун. Бирде къарамы бла тёгерекде излей кетип, Кърым анасын узакъдан таныучу эди. «Бир кюн а, ингирликде, сакълай, къарай кетип, энишге энип, юйлерине ашыгъып келген оракъчыланы ичинде анасын танып къойду... Алай тиширыуладан киши тау этегине тюшмеди. Къарангы болгъанда уа, анасы, бийигирекге ёрлеп, артха кетгенин эследи. Нек?..» [Толгуров 1993: 27].

Сабий анасына тартыннганча, Халимат да кёп кюнлени саркъыуунда баласына жол излегенди. «Кърымны анасы уа, келе келип, биягъы артха къайтып кетгенди. Нек эте болур ол алай? Келе келип, терекча болуп нек къалады? Ана жашчыкъгъа къайтмай эди. Кеси уа, къоркъуп, баралмайды – алыкъын гитчечикди. Гитчелеге уа юйден узакъгъа кетерге жарамайды» [Толгуров 1993: 29]. Быллай сорууланы Толгъур улуну халкъны юсюнден сагъышлары туудурадыла. Жазыучуну оюмлаууна кёре, Халиматны эгечлери (Айшат, Хафисат, Жюзюм) бир ненча миллет республикадан къуралгъан совет къыралны белгисича суратланадыла. Араларында ёксюзлюкню къадарын сынагъан жашчыкъ а аз санлы тау миллетлени сыфатыча бериледи. Айшат Кърымны атын къылыкъсыз, хыпыяр сабийге чыгъарып, жамауат да анга ишексиз ийнанырыгъын сюе эди. «Тюзлюкню излеген, хар кимге да эгечлик этген къырал» да малкъар, къарачай, чечен, ингуш эм башха миллетлени атларын «хыпыяр» миллетлеге чыгъарып, артыкълыкъ бла туугъан жерлеринден кёчюрюп, Орта Азияны аулакъларына къуюп, сюргюнню азабын сынатханды.

Толгъурланы Зейтун чыгъармасында халкъны бушуулу къадарын, «бластны» (къырал идеологияны) керти инсанлагъа сынатхан артыкълыгъын терен ачыкълап, заманны кюйсюзлюгюн суратлауда усталыгъын кёргюзтгенди. Къырал буйрукъну толтургъан «сокъур къулланы» хаталарындан терсликлери болмагъан кёп адам жоюлгъанды, тутмакъны азабын да чекгенди. Жангы «бластны» жахил келечилери къара кючлерин миллетни намысына, даражасына сакъ болгъан, жамауатда сыйлары жюрюген билимли адамланы жояргъа, аланы ниет хазналарын къурутургъа бургъандыла. Ол заманда «миллет энчилик, дин сезим эсге алынмагъандыла, халкъны эрттегили тёрелери басынчакъланнгандыла» [Сарбашева 2016: 21]. Аллай кюйсюз ишлеге «Кёк гелеуде» эфендилени ачыулу къадарлары шагъатлыкъ этедиле. 1930–1960-чы жыллада мардалы эстетиканы жорукъларына бойсунуп жазылгъан чыгъармалада эфендиле бла дин ахлулары терс къылыкълы жигитлеча суратланнгандыла. «Кёк гелеу» деген роман озгъан заманны юсюнден кёп жылланы айтылмай, малкъар адабиятда тунчугъуп, туурагъа чыгъарылмай тургъан сёздю. Жазыучу эфендилени халкъны жашауунда тутхан магъаналарын кёргюзтеди. Аллай жигитлени санында эфендиле, жамаутда сыйлары жюрюген дин ахлулары (Темукку, Мустафа, Алий) «уялары чачылгъан, кирир жерлери болмай къалгъан, къанатлары сыннган къушлагъа ушап, сёзлери чапыракъдан ётмеген къартладыла» [Толгуров 1993: 155]. Ийнаналмай эдиле ала тохташхан «бластны» кюйсюз ишлерине. «Айымыды, ийнек аягъы бузоу ёлтюрмейди, «ёз бластлары» аланы ачытып къоймаз. Къартла гузабасыз, сабыр эдиле» [Толгуров 1993: 155]. Болсада жангы «бласт» кёп дин къуллукъчуланы жойгъанды, аланы бетинде халкъны ниет кючюн, ийнаныуун сындырыргъа кюрешгенди. Ол Чиппоча, Хакимча, Хамалайча къарангы, сатхыч адамланы себеплери бла тюзлюкню, кертиликни излеген инсанладан кёплени къыргъанды. Чыгъармада «Совет власть – тот кесерик чалгъы…» [Толгуров 1993: 124] деген сёзню тюз магъанасы артда ачыкъ болгъанды. Бу суратлау белги къыраллыкъ низамны бир кюн бир оюлуруна ишеклик туудурмайды. Ол «чалгъыны» къолда ойнатхан «къутургъан парийле», «къызыл жагъалыла» халкъгъа чексиз азаплыкъ сынатхандыла, аны миллет эсин, даражасын эниш этерден артха турмагъандыла. «Сюймей эдиле «бластлары» болгъан адамла кеслеринден иги кёрюннгенлени, тап, аладан мажал кийиннгенлени окъуна... Аллай адамлагъа къуллукъ берген эшекге алтын иер салгъан кибик эди...» [Толгуров 1993: 147], – дейди жазыучу. Ала кеслерини гитче миллетлеринден ыйлыкъсынып, уллу халкълагъа къошакъ болургъа итиннгенлери, къоркъгъандан таулу болгъанларын жашырыргъа кюрешгенлери сейир эди.

Белгиленнген кезиуде экили, ышаныусуз жашау болумлагъа жамауатны кёбюсю арталлыда келишалмагъанын, къалгъан къаууму уа, анга къарс къагъып, кеслерине таплыкъны ангылай билгенлерин Толгъур улу былай суратлайды: «жашаугъа къабыргъасын жарашдыра билген», «аягъын тап салып, тап ала билгеннге андан огъурлу кырдыкны ким табар» [Толгуров 1993: 119]. Романда аллай жигитле Чиппо бла Хамалайды (экинчини тюз аты Ханафийди). Зулмудан артха турмазлыкъ адамлагъа уллу эркинлик берип, аланы болушлукълары бла совет идеологияны ёз бегимине халкъны бойсундурургъа итиннгени кесине уру къазгъаннга тенг эди. Аны мыртазакълары да артыкъ онгарыкъла тюйюлдюле. Жазыучуну «Хар ким да жашагъанына кёре ёле болур» [Толгуров 1993: 316], – деген сёзлерини насийхат магъаналары окъуучугъа ангылашыныулуду. Муслийман динни сыйлы китабында жазылгъанны эсге алсакъ, адам улугъа этген гюнахлары ючюн ол дуниясында соруу этилликди, азап чегерге тюшерикди. Ачыкъланнган оюмну тюзлюгюне эпикалы чыгъармада энчи юлгюледе тюшюнюрге боллукъду. Хапарлауну айный баргъаны къадар, окъуучуну кёз туурасында сатхыч Чиппо зулмучулугъу ючюн ыспассыз ёледи; Хамалайгъа да жамауатны налаты жетеди; Халиматны эгечи Айшат, акъылындан шашып, ёмюрю замансыз юзюледи. Жазыучу, жашау эм тарых кертиликден таймай, къырал бегимчилени бюсюреусюз сыфатларын тынгылы суратларгъа жетишгенди.

Чыгъарманы малкъар прозагъа жангылыкъ кийирген къыйматлы шарты – хапарлауунда тенглешдириу-тинтиу халда эки тюрлю кючню суратланнганыды. Жазыучуну тарых къарамына келише, «къызыл апчарла» бла «гермен апчарланы» кюйсюзлюклери башха тюйюлдю, экисини да ахыр муратлары бирди: аз санлы миллетлени тунчукъдурургъа, менсилигин унутдурургъа. Алай совет аскерчиле таулу халкъгъа сынатхан къыйынлыкъла немецлилени артыкълакъларын окъуна женгнгедиле. Хатасыз адамла орталыкъда не этерлерин билмегендиле: «Кеслерини «бластлары», ауузларын тыялмагъанлары ючюн, исси къапдырырдан къоймагъанды. Сора тышындан сауут саба кётюрюп келген «бласт» а артыкъмы онгдурлукъду? Акъ бетли «бласт» ол да тюйюл эди» [Толгуров 1993: 141]. Герменли ууучлаучула бла совет властьны бегеуюллери, мыртазакълары халкъгъа сынатхан артыкълыкълары бир бирлерине ал бермегендиле. Немец аскер алгъадан окъуна жер юсюнде орналгъан миллетлени кесине бойсундурур амал излеген эсе, совет властьны уа кеси къыралында бирикдирилген ууакъ халкъланы барысын да бир бетли этергеди мураты. Уллу къырал аз санлы миллетлеге кесини къошагъынача къарайды. Душманны аскери таула тийресинде жашагъан халкъланы ол бетден кёреди, битеу Кавказны амалсыз этип, ууучха жыяр умутдады. Бу эки кючню хорланнган миллетлени бойсундурургъа, алагъа бийлик, бачамалыкъ этерге ёчлюклери баямды. Кеслерини онглулукъларына тюшюндюрюр ючюн, гитче миллетлеге «ахшылыкъларын» къыстау тёге, «таза» ниетлерине ийнандырыргъа кюрешедиле. Ол да къарыусуз халкъла «тамата къарындашы» айтхан бегимден чыкъмай жашаргъа керекдиле дегенликлериди.

«Кёк гелеуде» къыраллыкъ низам экили бетде бериледи. Толгъур улу эпикалы чыгъармасында идеологияны келечилерин кюйсюз халда ачыкълагъаны бла чекленип къалмайды, арада жаратылгъан къаршчылыкъны суратлайды. Бир жаны бла нквдычы Марковну сыфатында совет властьны къатылыгъын, сокъураныусузлугъун белгилейди, экинчиден – Сергей Кравцовну юлгюсюнде адамлыкъ ёлчемни, жандауурлукъну, ёз оюмун ачыкъ айта, терсни тюзден айыра билмекликни шартлайды. Марковча башчыла сокъурдула, кеслерин тюзге санап, жангылычларын сезмейдиле, аз санлы халкъланы эниш этип, къырал салгъан бегимни не мадар бла да ётдюрюрге хазырдыла. Кравцов, таматаланы терсликлерин биледи, къызыл кючге къажау сюелир амалы болмагъанлыкъгъа, орус офицер кеси къуллукъ этип тургъан идеологияны бюсюреусюз сыфатын эртте ангылагъанды. Ол себепден бу эки жигитни араларында демлешиу тохтамайды.

НКВДычыла тау эллени жамауатын жазыкъсыныусуз къыргъанда, ала халкъгъа чекдирген азаплыкъны фашистлени кюйсюзлюклеринден не башхалыгъы барды дегенни айтады Толгъур улу. «Жокъ эди элни жамауатын къорууларыкъ кюч… Ёксюз эди жамауат. Биле эди ол кесини ёксюзлюгюн» [Толгуров 1993: 163]. Халкъны ёксюзлюгюн жазыучу Кърымны къадарында уста ачыкълайды, власть аны миллет ёхтемлигин сыйыргъанды. Жангы къурала келген низамгъа, аллай жорукълаугъа сыйынмагьан инсанны жазыучу тирмен ташланы ортасына тюшген тюй бюртюкге ушатады, къыралны уа сокъур бугъа бла тенглешдиреди.

Жангы «бластны» къара бетли этген Марковча аскерчиле болгъандыла. НКВДычы офицерни кюйсюз сыфаты былай суратланады: «Марков башха миллетлени къылыкъларын-адетлерин билип, ангылап, алагъа хурмет этерге сюйгенледен да тюйюлдю. Кёп халкълы, тарыхлары жюз жылла бла сыналгъан миллетлени ишлери башхады. Бу къабартылы, бу малкъарлы неда къарачайлыды деп да айыртламай эди ол. Барысы да къара шинли, огъурсуз адамла. Къама ойнатып, ушкок атхандан сора жукъ тындыра билмегенле. Хайыуанла кибик дей эди ичинден. Таулуланы чомартлыкъларын, къонакъгъа сакълыкъларын окъуна эссизликге санай эди» [Толгуров 1993: 196]. Марковну эссизлиги бла ниет харамлыгъыды аны «сокъур» этген: ол ангылаялмайды таулу халкъча башхала да кеслерини къол къыйынлары бла жашагъанларын, адет-къылыкълары, ёткюрлюклери бла кючлю болгъанларын. Миллетле санларына кёре, уллу, онглу бла «аман хансча, кырдыкча» ууакъ миллетлеге юлешинмейдиле. Быллай халда энчилеу жаланда марковчаланы къолларындан келгенди. Къуллукъ берилген инсанла аллай жахил политиканы бардырыргъанлары бла, «бластны» къолунда ойнагъан саууту болгъандыла. Миллетибизни тарыхында бек бушуулу кезиулерин (Малкъар ауузда талай элни совет аскерчиле къыргъанлары, битеу халкъны жалгъан дау бла Орта Азиягъа кёчюргенлери) аллай «марковла» жууукълашдыргъандыла. Романда ол ачыулу кюнле ачыкъ суратланнгандыла. «Къарындашларын, аталарын, эрлерин урушха ашырып, ёксюз, жесир къалып, энди уа къоруулар адамлары болмай, аланы излей эдиле, чакъыра эдиле. Эр кишилери узакъда башха от жагъаланы, босагъаланы отдан, окъдан сакъларгъа жиберилип, мында уа къагъанакъ сабийлери, сюнгю бурунунда ёлген тиширыуланы сыйытлары, жиляулары эди ол. Артыкълыкъны сылтауун билирге термилип, билалмай, соруулары юзюлген эгечле; анала» [Толгуров 1993: 231]. Бу кюйсюз ишлеге табийгъат да, жаныуарла да сансыз болалмайдыла. Жыртхычлыкъ къанында болгъан бёрю окъуна адамланы артыкълыкъларына сейир этеди: «мал кёрмеди – адамла кёрдю, терек тюплерине, ташлагъа къысылып, ёлюп, кими узунланып, ташха, терекге термилгенча, кими къучагъын кенг жайып...» [Толгуров 1993: 248].

Башда айта келгенибизча, романда Марковха чюйре тургъан жигитледен бири орус аскерчи Сергей Кравцовду. Ол малкъарлыланы эрттеден таныйды, ала огъурлу, тюзлюкню айыргъан халкъ болгъанын биледи. Марков а, таулу юйюрню къонакъбайлыгъын кёргенден сора да, ашатхан туз-гыржынларына да къарамай, алагъа къол кётюреди, мурдарлыкъдан артха турмайды. Кравцовха да андан базынмайды: «Черек аузун, анда жашагъанланы иги биледи деген эдиле. Бек керек эди Марковха кёп билгенле» [Толгуров 1993: 204].

Халкъыбызны бушуулу кюнлерин суратлай, жазыучу Халимат бла Кърымны кёз туурасындан тас этмейди. Халкъ кюйген отдан ананы бла баланы оруслу жаш къутхарады. Тиширыу ауур жаралы болуп тёшекден къопмай тогъуз ай ётдюргени себепли, Кравцов Кърымны биргесине Россейге алып кетеди. Ол ючжыллыкъ жашчыкъны кесини юйюрюнде ёсдюреди. Алай бла Халимат баласындан айырылады. Сергей ангылаяла болмаз эди, терекни тамырдан айыргъанча, Кърымны туугъан жеринден, бийик къаяларындан, ана тилинден, халкъындан, адетлеринден айыргъаны ахшылыкъ болмагъанын. Къадарны буйругъу бла Халимат туугъан жеринден кёчюрюлмей къалады. Таулу ана тас болгъан баласын эсгере, аны къайатып келлигин сезгенча, он жылны ичинде эки кёзюн жолдан айырмай тургъанды. Оруслу офицер Кърымны, уллайгъандан сора туугъан жерине, анасына келтиреди. Алай ол энди кишини таныялмайды, «туугъан жерине сангырау» [Толгуров 1993: 389] болгъанды, башха адамды, алгъыннгы Кърым тюйюлдю – Кирилди, кесини ёз атын унутхан, туугъан жеринден кенгде ёсген, ана тилин билмеген жаш. Халиматны къолундан келмейди «урланнган» жашына миллет эсин къайтарыргъа. Кърымны «бусагъат къадар чомартлыгъын кёргюзтюр, алдамаз, кёп терилтмез, къонгуроу таууш этип зынгырдатып, кырдыклай шууулдап, отча жанып, къызарып келир» [Толгуров 1993: 5] деген умутлары романны ахырында толмайдыла. Кърым кеси гитчелигинден бери термилген сейирлик «алтын чёмючюн» тапмады, къадары чомарт къолу бла анга алтын аякъны узатып, насып юлюшюн суусапча ичер муратына жетдирмеди. Кравцовну да жетмеди кишилиги жашха анасын танытыргъа: биягъы артха алып кетеди, сабийи саулукъда жарлы ананы жангызлай къояды. Аллай эркинлиги кимни барды? Бу сорууну окъуучу чыгъарманы ахырында кесине берирчады. Къыраллыкъ низам адамны къалай жутуп, тамырсыз этип къойгъаны Кърымны сыфатында ачыкъ белгиленеди.

«Кёк гелеу» деген романда тарых темадан тышында жазыучуну эстетика ызы, философия фикири белгиленедиле. Эпикалы хапарлауунда Толгъур улу экидуниялыкъны ачыкълаугъа энчи эс бурады, жер юсюнде хар затны экилениуюн чертеди. Ол болум баш жигитлени къадарларында толу ачыкъланнганды (сёз ючюн, Халиматны, аны эгечи Айшатны, жашчыгъы Кърымны келишимликлеринде, неда тор ажир Алакёз бла Гажай бёрюню къажаулукъларында). Чыгъармада айланч сыфатла, жыйышдырыулу белгиле кёп санда тюбейдиле. Метафора халда берилген экили суратла керти жашауну жашырын магъанада кёргюзтедиле, жазыучуну суратлау муратын жалчытыргъа себеплик этген амалладыла. Кесигиз кёргенликден, адам улуну жашауу, бардыргъан кюреши, итиниулюгю да кёбюсюнде табийгъат болумланы юсю бла, бегирекда жаныуарла дуниясында баямланадыла. Романны баш чюйрелигин къаршчылыкъ къурайды, инсанны къадары, жаныуарланы жашаулары бла къысха байламлыкъда берилип, тенглешдириу халда ачыкъланады.

Толгъур улу эпикалы чыгъармасына «Кёк гелеу» деп атагъаны да окъуучугъа соруу туудурургъа боллукъду. Ол учхалауукъ кырдык, аякъны тирерге онг бермей, кёплени жойгъанды, ахшы умутларын ёчюлтюп, жашау жолларын къысхартханды. «Сырт бети ариу гелеудю. Эрттенлик аязда жерге жаплана да сюзюле, саркъа тургъан. Ол заманда гелеу бютюнда учхалауукъ болады. Ёрге баргъанны, энишге келгенни онгун къурутуп. ...Ариу кырдыкды – ышаныргъа уа керек тюйюлдю. Сыртындан тийип, неда тёнгереп кетип, кёплени эшиклери жабылгъанды, къачан жыгъарын билмезсе» [Толгуров 1993: 117]. Бу сыфат романда жангы идеологияны кюйсюзлюгюн белгилейди. Кёк гелеуню бетинде «бластха» сатылгъан Хаким Айшатны эки жашын да ёлтюреди. Алакёзню да кёк гелеу сюйген кырдыгы болгъанлыкъгъа, ол «хайт деген атланы, жюйрюк тайланы жыкъгъан, борбайларын къыркъып, абындыргъан кырдык эди. Алакёз кеси да, бёрюню сюрюп бара, кёк гелеуде жыгъылгъан эди» [Толгуров 1993: 109].

Тарых кертиликге жуукълашдырып, жазыучу табийгъат болумлада идеология бардыргъан жагъынлы политиканы ачыкъ, алдаусуз кёргюзтюрге жетишгенди, заманны чюйреликлерин туурагъа чыгьаргъанды. Чыгъарманы окъугъанда, къыраллыкъ низамны аз санлы халкъыбызны къадарына къатылыуу нечик бушуулу болгъанын ангылайса. Энчи таулу юйюрню тергеуге алып, Толгъурланы З. адамла араларында келишимсизликни юлгюсюнде миллет тарыхны жарсыулу болумларын ачыкълагъанды. Совет властьны алдаулу сыфатын автор кёк кырдыкны белгисинде шартлайды. Гелеуню философия магъанасын жазыучу хапарлауну барыуунда ангылата келеди. Ол ханс, не къадар ариу болгъанлыкъгъа, адамла бла жаныуарла андан болушлукъ излегенликге, ышанырча тюйюлдю, къоркъуулуду, кесини огъурсузлугъун артда кёргюзтюрюкдю. Терс атлам этеринги марап туруп, жыгъылтады, жолунгу кеседи, умутларынгы юзеди. Бёрю жыйындан къутхарылама деп, кёк гелеуню юсюнде Алакёз да жоюлургъа аздан къалгъанды. Гажай бёрю бла сермешгенинде, тор ат жашау дерсин ангылагъан эди. Кёк гелеуню сыфатында терен магъана жыйышдырылады. Хансны алдаулугъуча, совет властьны да «огъурлу» бети, эркинлик ючюн кюреши, бийик ёлчемле бла къаргъаныуу, тенгликге чакъырыуу керти болмагъандыла. Огъурсузлугъун, къатылыгъын ичинде жашырып, сездирмей тургъанды, сора къысха заманда бир бир ызындан кюйсюз ишлери бла сынатханды. Эрттегили адет-тёрелерибизни угъайлагъаны да анданды, халкъны ёмюрлюк сынамын унутдуруп, миллетни тутхучсуз къояргъа эди умуту. Аллай жагъынлы бегимлени хаталарындан къырал кёплени къадарларын насыпсыз этгенин кёребиз. Романда ол оюмланы барысын бу сёзле бирикдиргендиле: «бирлеге – буз дуппур, башхалагъа – кёпчек» [Толгуров 1993: 120].

Кёк гелеуню тыш кёрюмдюсю къыраллыкъ низамны ачыкълагъанындан сора да бир ненча жашырын магъананы сыйындыргъанды. Халкъны тарых жюрюшю тюрленнгени бла жашил кырдыкны бет сыфаты да алышыннганын кёребиз. Ол халда суратлау текстде, сёз ючюн, сюргюн къыйынлыгъы белгиленеди. Къарап-къарагъынчы «кёхтюй бетли» кёк гелеу аны юсюнде жоюлгъан адамланы къанындан къызарады, халкъ сынагъан бушуудан къаралады. Ол тюрлю ачы суратла чыгъарманы жарсыулу макъамын кючлендириуге бойсунадыла. «Тийре – таула, ташла, гелеу кырдык да, кебиннге бёленнгенча, шош эдиле», «терекле, къадау ташла – барысы да ёлгенлеге сын болуп къалгъанлай, шошдула», жаланда «иесиз, жамауатсыз къалгъан суу сарнап, тарыгъып саркъады» [Толгуров 1993: 120, 367]. Аллай айырмалы юлгюлеТолгъур улуну суратлаучулукъ хунери бийик даражагъа жетгенине шагъатлыкъ этедиле.

Автор окъуучуну эсин хар жолдан табийгъатха бурады, адам улуну бир бирге этген зорлугъуна жаныуарланы жыртхыч къылыкълары тенг болалмазлыкъларын белгилер муратда. Къадары сынатхан къыйынлыкъла адамны эсин къалай тюрлендире эселе да, НКВДычы аскерни таулада тындыргъан кюйсюз ишлери Гажай бёрюню окъуна жюрютюу халын алышындыргъандыла. Табийгъат жорукъгъа келише, анга ёлтюрген – тёреди. Алай бёрюню алгъынча къан тёгерге къызыныуу энди къалгъанды, Алакёзге дертин окъуна унутханды. Тёгерекде кёрген палахлары бёрюню жыртхыч сезимин ёчюлтгендиле. Толгъур улу кийик жаныуарны ич сезимлерин уста суратлайды. Ач болгъанына да къарамай, бёрю ажымлы ёлгенлени мыллыкларындан артха туракълайды, арсарлыкъдады. Бютюнда гитче сабийлени тылпыусуз, сууугъан тёммеклерин, миялача мутхуз кёзлерин эслегенли, ала эсинден кетмейдиле. Къайдан эсе да узакъдан кесини кючюклери улугъанча кёрюнюп, адам балаланы жилягъан тауушлары къулагъына эшитилгенлей къалгъандыла. Быллай жумушакълыкъ анга къайдан чыкъгъанын бёрю билялмайды: «Гажай кеси кесин ангылаялмай эди. Алгъыннгы бёрю тюйюл эди, жюреги тюрленнгенди, бир тюрлю жумушап, эриулю болуп. Къалмагъанды анда къаннга жутлугъу» [Толгуров 1993: 359]. Романда ачыкъланнган бушуулу болумла, битеу жаны болгъанны къадарларын бирикдирип, зулмучулагъа къажаулукъ туудургъандыла.

Адамланы келишимсизликлерин ачыкълагъан кюреш жаныуарлагъа да тийишли болгъанын кёребиз. Алакёз ажир бла юйюр башчы кёк бёрю Гажайны араларында чюйрелик чыгъарманы энчи сюжет ызын къурайды. Марковча харам ниетли, кюйсюз инсанланы сыфатларын кючлендирген шарт да кёк бёрю болады. «Малсыз жашаялмазларын ангылагъанлыкъгъа, Гажай сюймей эди малланы. Къолундан келсе, аллына-артына къарамай, тамблагъы кюнню юсюнден сагъышланмай, бир кюнню ичинде барысын да мурдар этер эди. Тап, къуру журтха къарап, ач къаллыкъ болса да, ёзенлени, тауланы да бёрюлеге юлешип, аланы эркинликлерине берип къояр эди...» [Толгуров 1993: 89]. Баям, Гажай андан термиледи бёрюле къатында мал сюрюуле кырдыкча шош, ташча тынгылауукъ болурларына. «Ол кёпден бери бир тюшню кёре эди, аламат хычыуун тюшню: битеу маллагъа бёрюле таматалыкъ этип, бёрюледен эркинлик болмаса, малла, кийикле жерден чёп юзалмай, суу жагъагъа тигелеп, ауузларын суу бла чайкъамай...» [Толгуров 1993: 92]. Марковчала да алай сунадыла, аз санлы халкълагъа азаплыкъ сынатып, кеслерине бойсундуруп жашатыргъа. Алай «бир халкъны киши от бла, бичакъ бла къырып, артларына чыкъмагъанды, не, тобукъландырып, тилсиз малгъа тенг этип къоялмагъанды. Адамны жашатхан, дуниягъа ёхтем къаратхан аны эсиди, алгъа, артха да къаратхан» [Толгуров 1993: 309]. Болсада адамны эси къайда букъгъанын билалмай эди Марков: «Жумуртхадамыды, бу ташлада, таулада? Шууулдап баргъан Черекни жети къатысындамыды огъесе Алакёздемиди?» [Толгуров 1993: 309]. Кёк бёрюню да, Марковчаланы да тынгысыз этген ариу, ёхтем, азат ажир эди. Романда Алакёзню сыфаты кёп магъаналыды, жашау шартланы кёбюсюню жашырын белгисиди. Жюйрюк ат жигитликни, халаллыкъны, огъурлулукъну шартлагъаны бла бирге, халкъны тарыхыны белгисиди. Аны озгъан заманын сыйырыргъа кёпле кюрешгендиле. Алай Алакёзню Гажай, Хаким, Чиппо, Марков эм алагъа ушашла хорлаялмазлыкълары хакъды. Ол оюмгъа шагъатлыкъ этген «сыртны белинде учуп баргъан Алакёзню туякъ тауушуду» [Толгуров 1993: 392]. Роман аны бла бошалады. Ажирни жашау къадары халкъны жашауу бла тенглешдириледи, аны ёлюмсюзлюгюню белгиси болады.

Башда айтыла келген оюмланы бирикдиргенде, «Кёк гелеу» – терен философия магъанылы чыгъармады. Жазыучу малкъар халкъны тарыхында болгъан бушуулу ишлени энчи сюжет ызлада келишдирип суратларгъа къолундан келгенди. Толгъурланы З. «Кёк гелеу» деген чыгъармасыны магъанасына тюшюнюрге окъуучугъа алай тынч тюйюлдю. Роман тыш кёрюмдюсю, къуралыу жаны бла да кёп къатлыды. «…Жазыучуну дуниягъа къарамы, жашауну магъаналы сорууларыны юслеринден оюмлауу, инсанны ич сырын айныу халда уста кёргюзталгъаны, тарыхны жюрюшюн, заманны да энчилигин тамам ачыкълай билиуюне ыспас этерчады» [Болатова 2016: 103]. Эсде къалырча керти суратланы, метафора тенглешдириулени, жигитлени сыфатлары бла байламлыкъда кёргюзтюп, жазыучу заманны кюйсюз бетин ачыкъларгъа жетишгенди.

Толгъурланы 3. кесини эпикалы чыгъармасында заман салгъан басымлы сорууланы белгилеп, тинтип, жамауат жашауну бла идеологияны ниет чюйреликлерин туура этеди. Анга кёре романда тарых эс бла тарых сынам магъаналы жерни аладыла. «Кёк гелеуню» философия фикирин белгилегенде энчи чертирге тийишлиси – жазыучуну илхамы къурагъан сыфатла бла белгиле 1940 – 1950-чи жыллада жамауат-политика турмушну ачыкълаугъа себеплик этедиле.

About the authors

Аlena M. Sarbasheva

Email: alenasarb@mail.ru
ORCID iD: 0000-0002-7457-9823

Asiyat D. Atabieva

Email: bolatovaatabieva@mail.ru
ORCID iD: 0000-0003-2384-6108

References

Supplementary files