Некоторые лексико-фразеологические средства выражения экспрессивности, используемые при создании художественных образов в романах А.Х. Налоева

Полный текст

Зи творческэ шыфэлIыфэ щхьэхуэрэ «хъэтI» хэхарэ зиIэжщ Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэ тхакIуэ Нало Ахьмэдхъан. КъигъэщI образхэм я гъэпсыкIэрэ къигъэсэбэп художественно-изобразительнэ IэмалхэмкIэ ар зыхуэ-дэ, зэщхь яхэткъым адыгэ тхакIуэхэм. «Къэбэрдеибзэм фIэкIа нэгъуэщIыбзэхэм тыншу пхуимыгъэтIэсэн оборотхэр, жыIэкIэхэр къыщыгъэсэбэпащ Налом и тхыбзэм. Аращ къызэрыIуэта бзэм и шэрыуагъымрэ дахагъымрэ къахуэнэу абы и тхыгъэхэр урысыбзэкIэ е нэгъуэщIыбзэкIэ зэдзэкIыгъуей щIэхъур» [Камбачокова 1999: 80]. Дагъыстан бзэщIэныгъэлIхэу Рамазановэ Д.А., Хасбулатовэ Х.М., Курбановэ З.Х. сымэ тэмэму гу зэрылъатащи, «тхакIуэр и IэдакъэщIэкIым щыхущIокъур и гурыгъу-гурыщIэхэр зэIухауэ тхылъеджэм и гум, и псэм нихьэсыну, зытетхыхь Iуэхугъуэхэм набдзэгубдзаплъэу хигъаплъэу абы и гущIэм зыхэщIэныгъэ зэхуэмыдэхэр щигъэушыну. Апхуэдэ хьисэпкIэ абы къегъэIурыщIэр зыхэщIэныгъэр къызэзыгъэпэщ Iэмал зэмылIэужьыгъуэхэр. Ар хэмыту зэфIэувэркъым сыт хуэдэ художественнэ тхыгъэ нэсри» [Рамазанова, н. 2017: 89].

АтIэ лъэпкъым и гупсысэкIэр, псэукIэр, дуней еплъыкIэр къигъэщI образхэм хилъхьэн, зытетхыхь цIыхухэм, Iуэхугъуэхэм, ахэр зыхиубыдэ зэманым тхылъеджэр щигъэгъуэзэн, «къыхигъэхутэн» папщIэ, и жыIэр щIэщыгъуэ, гукъинэж ищIын щхьэкIэ сыт хуэдэ бзэ IэмалхэмкIэ  Нало Ахьмэдхъан къызэригъэпэщрэ а псоми я пкъыр зэфIэзыгъэувэж зыхэщIэныгъэр?

ГъащIэм узыщрихьэлIэ зыхэщIэныгъэ зэмылIэужьыгъуэхэр бзэм къыщыгъэщIащ Iэмал зэтемыхуэхэмкIэ. Ар къызыхэкIыр псалъэр жызыIэр а жиIэм зэрыхущытыр къызэригъэлъагъуэрщ, къыщипсэлъкIэ хилъхьэ щытыкIэрщ. Художественнэ тхыгъэхэм хэт образым и щытыкIэ нэхъыщхьэхэр ухуа зэрыхъу зыхэщIэныгъэр къызэзыгъэпэщ Iэмал нэхъыщхьэхэм хохьэр лексикологием, морфологием, синтаксисым я Iэмал зэмылIэужьыгъуэхэр: синонимхэмрэ антонимхэмрэ я къэгъэсэбэпыкIэ щхьэхуэхэр; жьы хъуа псалъэхэр, псалъэщIэхэр, авторым къигъэщIауэ щIэныгъэлIхэм «авторский неологизм» зыфIащахэм хуэдэхэр образым хуэгъэлэжьэныр; гъэфIэныгъэ, гъэикIэныгъэ, фIэлIыкIыныгъэ, фIэмыфIыныгъэ, еубзэныгъэ, н. къызэрыкI аффиксхэр зыпыт псалъэхэр къэгъэсэбэпыныр; градацие, инверсие, оксюморон, парцелляцие, эллипсис, н. бзэ Iэмалхэр къэгъэIурыщIэныр; троп зэмылIэужьыгъуэхэр щIэгъэкъуэн къэщIыныр.

А Iуэху бгъэдыхьэкIэ псоми ящыщу ди лэжьыгъэм щызэпкърытхыр Нало А.Хь. и «Нэхущ шу» [Нало 1993], «Псы Iуфэм Iут унэ цIыкIу» [Нало 1995] романхэм хэт образхэр зэрызэфIэгъэува зыхэщIэныгъэр лексикологиемрэ фразеологиемрэ я IэмалхэмкIэ къызэрызэгъэпэщарщ.

Адыгэбзэм и лексикэр стиль и лъэныкъуэкIэ къулей зыщI Iэмалхэм щыщу романитIми увыпIэшхуэ щаубыдащ синонимхэмрэ антонимхэмрэ. ЗыхэщIэныгъэм и къызэгъэпэщакIуэу художественнэ тхыгъэхэм зыубгъуауэ къыщагъэсэбэпыр синонимхэр – зы псалъэ лъэпкъыгъуэм щыщхэу е псалъэ зэпхауэ зы мыхьэнэ е мыхьэнэ зэпэгъунэгъу зыщIэлъ единицэхэр. Ауэ, синоним къызэрыкIуэхэм къащхьэщыкIыжауэ, зыхэщIэныгъэр къэгъэщIынымкIэ икъукIэ зэфIэкIышхуэ къалъыкъуокIыр синоним зэхуэхъуф псалъэ зыбжанэм къызэрагъэпэщыф синонимическэ ряд жыхуаIэжым. Рядым хэт синоним нэсхэм (мафIэдз – сеныч, хыв – хьэрэ, хьэлу – мэжаджэ хуэдэхэм) къащхьэщыкIыу, стилистическэ синонимхэр зыхэщIэныгъэкIэ нэхъ гъэнщIащ, бзэм и стиль зэхуэмыдэхэм щагъуэт къэгъэсэбэпыкIэкIи зэщхьэщокIхэр; гъащIэм и къэхъукъащIэ гуэрхэр къызэрагъэлъагъуэм къыдэкIуэу псалъэр жызыIэм а къэхъукъащIэм хуиIэж хущытыкIэри IупщI къащIыф. А синоним лIэужьыгъуитIми мымащIэу дыщрохьэлIэр Налом и «Нэхущ шум»: Сыт цIыхум зыщIифыщIыжыр и гъащIэр фIы, дахэ, нэху, хуит, кIыхь ищIыну, ажал къыщыпэплъэкIэ? [Нало 1995: 312]. Жыжьэу пщIантIэкум ит унэм и бжэр къыIуаудри щIалэ домбеитI хьэм къыкIэлъилъащ [Нало 1993: 9]. Iуэхур зэфIэкIауэ гурыщхъуэ щищIым тутынафэ хъыжьэу жылэм дэс БищIо Джырандыкъуэ езым игъэкIауэ ибзыжа сэмсун тутын гъуэжь зэпылъэфыр Тохъутар Къаныкъуэ Тэрчкъалэ бэзэрым къыхуриха тхылъымпIэпсым трилъхьэри ишыхьащ, и бзэгупэм иригъажэурэ тхылъымпIэ кIапэр псыф ищIри тригъэпщIэжащ. [Нало 1993: 18]. Щапхъэхэм къызэрыхэщщи, ныкъуэкъуэн, лъэрызехьэ, ерыщ, псалъэхэм мыхьэнэкIэ гуэгъу яхуэхъуу тхыгъэм къыщыхьащ зыфыщIыжын, домбей, хъыжьэ стилистическэ синонимхэр.

Адыгэшым и фIагъ псори къиIуэтэн папщIэ тхакIуэм абы хужиIэркъым «дахэщ», «лъэрызехьэщ», «къарууфIэщ», атIэ а псори зы псалъэкIэ къыдгурегъэIуэф: Иджы зы адыгэ лъэпкъым яш телъыджэхэм схухэплъыхьу къысхухаха хакIуэр шэч къытесэхьэркъым зэрытелъыджэм [Нало 1993: 70]. ЦIыхухэр вагоным къикIыу щIадзащ жимыIэу «цIыхухэр вагонхэм къилъэлъу щIадзащ» жеIэр тхакIуэм. НэгъуэщI щIыпIэ и деж Пщымахуэ хамэ мылъкум хэджэгухьын зэрыфIэфIыр мыпхуэдэ щIыкIэкIэ къыщыдегъащIэр: Сыту гумащIи, хамэ мылъкукIэ жумарти хъужат Пщымахуэ [Нало 1993: 103].

«Нэхущ шум» хуэдэу, «Псы Iуфэм Iут унэ цIыкIу» романым и бзэми ущрохьэлIэ стилистическэ синонимхэм. Синонимическэ рядым щыщу мыбдежми Налом къыхихыр зытепсэлъыхь Iуэхугъуэр нэхъ зыхэщIэгъуафIэ пщызыщI, и Iуэху еплъыкIэр нэхъ къэгъэлъэгъуэгъуафIэ зыщI псалъэхэрщ. Щалъхуа щIыпIэм епха гукъэкIыжхэр, и хэкум дахагъэу бгъэдэлъым и инагъыр мыпхуэдэ щIыкIэкIэ къыдбгъэделъхьэр абы: Дэнэ-дэнэ, Хэкужьыр уи гъащIэ къыпхуэнэжам и кIуэцIкIэ пхуэмыIуэтэн сурэт абрагъуэщ, цIыху IэщIагъэкIэ мыщIауэ, гъащIэм ищIа сурэт телъыджэщ [Нало 1995: 253]. Крупнов мащэм ихьэри щIым хэпыджэу щIидзащ и баш папцIэмкIэ [Нало 1995: 261]. КъэщIэрэщIэжурэ щIыпIэ-щIыпIэхэм епщыкIубланэ лIэщIыгъуэм и пэ илъэс плIыщIыр ажалкIэ пицIэлыкIащ емынэм [Нало 1995: 264]. Уэлийм и шу гъусэхэр нэщхъейуэ мэджэдэж [Нало 1995: 311]. ХьэгъуэлIыгъуэр екIуэкIыурэ махуэ заул дэкIа нэжь, щауэри дунейкъутэжу къашэжащ [Нало 1995: 296].

Синонимхэм ехьэехуэу, уеблэмэ абыхэм япэ ищу пIэрэ жуигъэIэу зыхэщIэныгъэ щхьэхуэхэр къэгъэщIыным Нало А.Хь. хуегъэлажьэр антонимхэри. Стиль и лъэныкъуэкIэ антонимхэм я къалэныр гупсысэр къызыбгъэдэкIым къиIуатэ Iуэхугъуэхэм, ар зытепсэлъыхь къэхъукъащIэхэм, цIыхухэм я социальнэ щытыкIэ зэхуэмыдэхэм, я хьэл-щэнхэм, я Iуэху бгъэдыхьэкIэм, я теплъэм, авторыр зытепсэлъыхь Iуэхур къыщыхъу щIыпIэм, зэманым, н. я зэте-мыхуэныгъэр, зэщхьэщыкIыныгъэр, уеблэмэ я зэпэщIэтыныгъэр IупщIу нэрылъагъу къащIынырщ. Апхуэдэ зэфIэкI антонимхэм щIагъуэтыр абыхэм мыхьэнэ и лъэныкъуэкIэ ябгъэдэлъ зэпэщIэуэныгъэм гупсысэр шэрыуэ, щIэгъэхуэбжьа зэрахуэщIырщ, текстыр щIэщыгъуэу къызэрызэрагъэпэщыфырщ, тхыгъэм хэт лIыхъужьхэм я щытыкIэ зэтемыхуэхэр, зэмыкIуалIэххэхэр зэхэбзауэ къызэрагъэлъэгъуэфырщ, Iуэхур щекIуэкI щIыпIэр, зэманыр, зэрекIуэкI щIыкIэр, н. нэм къыщIэуэу зэрагъэбелджылыфырщ. Абыхэм я щапхъэ хъунущ зэпкърытх романитIым къыхэтха мы псалъэухахэр: Тэрч уебакъуэмэ – Наурызхэщ, укъебэкъуэжмэ – Талъостэнхэщ [Нало 1995: 275]. Джэуищрэ Ностэрэ я бынитIыр ящIыгъуу мэзым хэтIысхьащ, адэкIэ я Iуэху зэрыхъун тхьэм ещIэ: хэхъуэн, хэщIын я бжыгъэм, е хэкIуэдэжыпэн мэзым, узыр къыздахьауэ къыщIэкIыу [Нало 1995: 296]. Ди инэралым и пхъур кIуэдауэ илъэс щIигъуауэ мэлъыхъуэ, лъыхъуэ пэтми ягъуэтыркъым е лIауэ, е псэууэ [Нало 1995: 285]. Лэскэн икIауэ Шэчэр щыхуэкIуэм яуха къудейщ зэпагъэу къыщIадзэжым, зэныкъуэкъу зэкIужмэ, шы гъэджэгу еплъмэ, джэдыкIэ еуэмэ, аргуэру уэрэд ирагъэжьэжурэ Шэчэр банэм хыхьэри я уэрэдыр яухащ, жэщи къатехъуащ [Нало 1995: 271].

Дызэресэжауэ бзэм къыщыхэдгъэкI антонимхэм къащхьэщыкIыу, тхакIуэхэм, усакIуэхэм къагъэсэбэп хабзэщ контекст щхьэхуэхэм фIэкIа антоним щызэхуэмыхъу псалъэ зэхьэлIахэмрэ авторхэм езыхэм къагъэщIыжа антонимхэмрэ. А антоним лIэужьыгъуитIми зыхэщIэныгъэр къэгъэщIынымкIэ, тхыгъэм хэт образхэр къызэфIэгъэувэнымкIэ ябгъэдэлъ зэфIэкIыр куэдкIэ нэхъыбэщ антоним къызэрыгуэкIхэм ейм нэхърэ. Апхуэдэхэщ, псалъэм папщIэ, Налом и тхыгъэхэм къыхэтха мы щапхъэхэм контекстым антоним щызэхуэхъуа лIэмэ, къелмэ псалъэхэм худэхэр: Жылэр лIэмэ, дэри дылIэнщ, жылэр къелмэ, дэри дыкъелынщ [Нало 1995: 266].

Лъэпкъым и гупсысэкIэр, махуэ къэс илэжь Iуэхугъуэхэр, къигъэсэбэп Iэмэпсымэхэм зэреджэр, и хабзэхэр, и Iуэху зехьэкIэр а лъэпкъым Iурылъ бзэм къанэ щымыIэу къыхощ. Абы къикIуа гъуэгуанэ кIыхьым и фэеплъу бзэм къыхэнауэ урохьэлIэжыр зэгуэрым щIэх-щIэхыурэ къагъэсэбэпу щыта, иджы IэщIыб хъужа фIэщыгъэцIэхэм щыщ куэдым. ЩIэныгъэлIхэр абыхэм жьы хъуа псалъэкIэ йоджэр икIи гупитIу зэщхьэщагъэкI: историзмрэ архаизму. Историзмхэр ар нобэрей ди гъащIэм узыщримыхьэлIэж хьэпшыпхэм, къэхъукъащIэхэм я фIэщыгъэцIэхэрщ. Хьэпшыпхэр, къэхъукъащIэхэр гъащIэм зэрыхэкIым папщIэ, ахэр езыхэри къамыгъэсэбэпыж мэхъу, абыхэм я фIэщыгъэхэри цIыхум хуэм-хуэмурэ яIэщIощхуж. Абыхэм нэхъ ущрихьэлIэр щIэныгъэм ехьэлIа тхылъхэрщ. «Историзмхэр IэкIуэлъакIуэу къыщыгъэсэбэпащ ди тхакIуэхэм я тыгъэхэми. Iуэхугъуэхэр щекIуэкI лъэхъэнэм, ар тхыдэкIэ зыхиубыдэ щIыпIэм, сюжетым къызэщIиубыдэ лъэпкъхэмрэ хэкухэмрэ тхылъеджэр напIэзыпIэм хигъэхутэу Iуэху екIуэкIыр «и нэкIэ иригъэлъагъун» папщIэ тхакIуэм нэщыпхъуэ щIыкIэу къызэкъуепхъуэтыр налкъут зэщIэпщIыпщIэу тхыгъэм хэпхъа историзмхэр – лIэщIыгъуэкIэрэ лъэпкъым къыдэгъуэгурыкIуэурэ хуэм-хуэмурэ тхыдэм хэкIуэдэжа фIэщыгъэцIэ зэхуэмыдэхэр» [Къэмбэчокъуэ, н. 2021: 15-16]. Ахьмэдхъан и романитIми щымащIэкъым образхэр къэгъэщIыным тригъэлажьэу тхакIуэм къигъэсэбэпа апхуэдэ жьы хъуа псалъэхэр. ГъащIэм и Iуэхугъуэу зэхьэлIахэм елъытауэ ахэр гуп зыбжанэу зэщхьэщокIхэр, щыгъыным, шы Iэпслъэпсым, зауэ хуэIухуэщIэхэм, гуащIэдэкIым, псэуалъэм, цIыхухэм я социальнэ зэхущытыкIэхэм епхахэу: къэптал, лъей зэфIэт, гуэншэрыкъ, уагъэ, гуэбэнэч, абэ, джэрыщIэ, бгъэрыщIэ, шыщIэлъ, шыщIэдз, къэлътмакъ, шыфIэдзапIэ, аркъэн, сотня, ротмистр, подъесаул, мыжурэ, дзэпщ, дохъутей, пхъэIэщэжь, фэIуадзэ, пщы, пащтыхь, лIакъуэлIэш, лъхукъуэлI, пщылI, уэркъ, бейгуэл, гуащэ, хъан, сохъустэ, щхьэгъубжэIупIэ, пхъэ вакъэ, дэнлъэч, гъуо, шыплъэ, н.

Архаизмхэри, историзмхэм хуэдэу, блэкIа зэманым ехьэлIащ, ауэ историзмхэм къыщхьэщыкIыу, ахэр зи фIэщыгъэцIэ хьэпшыпхэр гъащIэм хэкIакъым: иджырей фIэщыгъэ ягъуэтауэ аращ: шыбзэ, дэрэбинэ, нэд, къамышы, къащыкъ, лъатхъуэ, н.

Къэтхьынщ апхуэдэ жьы хъуа псалъэ лIэужьыгъуитIми ящыщ зыхэт псалъэухахэм я щапхъэ зыбжанэ: Пщым и унафэр взводнэм ялъигъэсри планыр зэрагъэзэщIэным зыхуагъэхьэзыру щIадзащ [Нало 1993: 133]. Абы щыгъуэми сыт хуэдэ пщылI ар езыр! [Нало 1993: 46]. Уэркъыр псалъэкIэ зыгъэпудам сыт хуэдэ жэуап иритыжми хуэфащэти, Залымджэрий жэуап иту щIидзащ [Нало 1993: 62]. Унэ бжэIупэм нэгъуэщI пхъэлъатхъуэ хэтщ, ар езыхэмрэ унэ хьэщIэхэмрэ яйщ, дауикI [Нало 1993: 33]. ЩIалэм я Iуэхури хуэзэж зытеха гуэншэрыкъ фIыцIэ, шухьэ цей, гъуэншэдж, щIыIунэ-щIыIущхьэ зэрыт къэптал, хъурыфэ пыIэ фIыцIэ, нывоупцIитI къудей къызэдзыха бгырыпх псыгъуэкIэ зэфIэмыкIыж хъуащ [Нало 1993: 40]. Узэплъын гъэщIэгъуэн щIэлъкъым – шыкIэпшынэр блыным фIэдзащ, тас, къубгъан бжэ къуагъым къуэтщ, жыхапхъэм пэгъунэгъуу тахътэбан зы блыным кIэрытщ, упщIэ иубгъуауэ, ар-джэн хужь кIыхь фIэдзащ [Нало 1993: 117].

Дэтхэнэ тхакIуэми, усакIуэми и хъэтIыр зыми ейм емыщхь зыщI, художественнэ тхыгъэм щхьэхуэныгъэ ин дыдэ езыт Iэмалхэм ящыщщ авторым къигъэщIауэ щIэныгъэлIхэм «авторский неологизм» зыфIащахэм хуэдэ псалъэщIэхэмрэ псалъэ зэпхахэмрэ образым хуэгъэлэжьэныр. БзэщIэныгъэлI Ахмановэ О.С. къызэрилъытэмкIэ, «апхуэдэ псалъэщIэхэр художественнэ тхыгъэр зи IэдакъэщIэкIым къызэригъэпэщауэ, а тхыгъэм и щIыбкIи къэгъэсэбэпынагъышхуэ щызымыгъуэт хабзэ стилистическэ неологизмщ» [Ахманова 1966: 261-262]. Абы къыщхьэщыкIыу, Лопатин В.В. гу лъетэр индивидуально-авторский неологизм жыхуэтIэхэр къыщагъэщIа тхыгъэ къудейм и закъуэ щызекIуэкIэ зэфIэмыкIыу бзэм хыхьэрэ ар зыIурылъ лъэпкъым къигъэсэбэп хъууэ мымащIэрэ узэрырихьэлIэм. «Абы и щапхъэу урикъуни Гончаровым и «обломовщинэм» е Северяниным къигъэщIа «бездарь» псалъэм, – етх щIэныгъэлIым [Лопатин 1973: 67].

Стилистичекэ къалэн щхьэхуэхэр ягъэзащIэу Нало А.Хь. къигъэщI псалъэщIэхэмрэ псалъэ жыIэкIэщIэхэмрэ къызэкIуэцIахыр псалъэм иIэнкIэ хъу мыхьэнэщIэхэр е эмоциональнэ щытыкIэ зэхуэмыдэхэр. Апхуэдэ псалъэщIэхэр зыхэщIэныгъэкIэ гъэнщIахэщи, ахэр тхакIуэм къегъэсэбэпыр зытетхыхь предметхэм, къэхъукъащIэхэм, щытыкIэхэм яхуиIэ хущытыкIэр (ярит оценкэр) игъэбелджылын папщIэ. Зэпкърытх романитIми ахэр къыщыхьащ ауан щIыныгъэ, гущIэгъу хуэщIыныгъэ, щIэщыгъуагъэ, н.къ. мыхьэнэхэр къарыкIыу. Абыхэм ящыщщ, псалъэм папщIэ, уджэфа, иувыIыхьын, къыщIэувыIыхьын, еIушэкIын, хьэгъуэлIыгъуэ кугъуэ, уэгъужь, къыщIэпэщэщыкIын, жэмакIуэ, нэгъуэщI псалъэхэмрэ псалъэ зэпхахэмрэ хуэдэхэр: Къысхуэнэжар сэ слъэгъуа мащIэм сщIэ тIэкIур хэслъхьэжу, къысфIэщIыр щIызгъужурэ банэу щытауэ иджы уджэфа уи Iуфэ Iуса, Iус си къуажэ лъапIэм хуэсIуэтэжыф тIэкIурщ [Нало 1995: 253]. Крупнов зыри жимыIэурэ мащэбгъум деж нэхъ къипыджыхьыну иувыIыхьащ [Нало 1995: 261]. Джабэм еIушэкIауэ ещIэкIа унэ кIыхь лъахъшэм и зы пэшым хьэщIэ нэхъыщIэхэр щIашащ [Нало 1995: 272]. Хьэуэ, хьэгъуэлIыгъуэ псор зы пщIантIэм дэхуауэ аракъым къэхъуар – Талъостэн хьэблэ псом ар дэгуэшат, уэрамри дэкIуэу – ауэ хьэгъуэлIыгъуэ кугъуэр пщIантIэм кIуауэ аращ къэхъуар [Нало 1995: 276]. Ауэ ГуэбэщIыкI Мухьэмэд здэкIуа жылэ вакIуэм витI фIэкI хэттэкъым – адрей псори жэмт. Абы къыхэкIыуи вакIуэм нэхърэ жэмакIуэ жыIам, нэхъ пэжт мы лэжьыгъэ нобэ ялэжьым елъытауэ [Нало 1995: 325].

Художественнэ тхыгъэм и бзэр къулей зыщI Iэмалхэм ящыщщ гъэфIэныгъэ, гъэикIэныгъэ, н.къ. мыхьэнэхэр аффикс зэмылIэужыгъуэхэмкIэ къызэгъэпэща мыхъуу ар зи купщIэм езым хэлъыж псалъэхэр къэгъэсэбэпынри. Ахэр эмоционально-экспрессивнэ щытыкIэ, оценочнэ мыхьэнэ зыщIэлъ псалъэ щхьэхуэхэщ, псалъэр жызыIэм къиIуатэр нэхъ щIэгъэхуэбжьауэ и псэлъэгъум и деж нихьэсын папщIэ определенэ хьисэпу къигъэсэбэпу. Апхуэдэ псалъэ щхьэхуэхэр экспрессиекIэ гъэнщIащ. А бзэ Iэмалми къыхуигъуэт къэгъэсэбэпыкIэм Ахьмэдхъан хузэфIегъэкIыр романхэм хэт лIыхъужьхэм щыщ дэтхэнэми и хьэл-щэныр, дуней тетыкIэр, зи гугъу ищIым хуиIэ еплъыкIэр IупщIу тхылъеджэм и пащхьэ ирилъхьэну: Бэчыжь Хьэжым и хьэгъуэлIыгъуэр нобэ ещанэу махуищ хъуауэ зэхэтщ, щIымахуэ жэщыр ягъэзджызджри [Нало 1993: 23]. Гупыр йожьэжри бжэ лъахъшэм гъэшауэ щIэпщхьэжа лIыжьитIым кIэлъаунэтI, и блыпкъыр щауэкъуэтымрэ нэгъуэщI зымрэ яIыгъыу щауэ гъэщIэрэщIар пэшым щIашэри ягъэув [Нало 1993: 28]. Мишкэр иралъэфэжьэжри зэрехьэжьэжащ гупыр [Нало 1995: 259]. Мусэ и щIыбкIэ еукIуриех Тэрчыжь и псэр кIыфIми хухэмыхауэ гъуахъуэу мывалъэ лъэгур къретхъу [Нало 1993: 298].

Зэпкърытх романхэм хэт образхэм телажьэ зыхэщIэныгъэр къызэзыгъэпэщ Iэмалхэм ящыщщ къызэрыгуэкI псэлъэкIэм и стилым гуп щхьэхуэу къыщыхагъэкI вульгаризмхэр, нэгъуэщIу жыпIэмэ гурбияныгъэ, шхыдэ къызэрыкI псалъэхэр къэгъэсэбэпыныр. Я купщIэм хэлъ зыхэщIэныгъэкIэ ахэр куэдкIэ нэхъ лъэрызехьэщ я лъапсэгъу псалъэ къызэрыгуэкIхэм нэхърэ. Вульгаризмхэр тхакIуэм щIэгъэкъуэн къыщищIыр и тхыгъэм щыщу губжь, арэзы мыхъуныгъэ зыхэлъ Iыхьэхэр, зэфIэнэныгъэ къызэрыкI, шхыдэ зыхэлъ псалъэмакъхэр къыщритхэкIкIэщ: Мы тхьэр нахуэу зыгъэпцIын бзагуэм фыз къыхуамышам зэгуэудынути жылэр. Махуищ хъуауэ здэщыIэр тщIэркъым а ди кхъуэпэр. Алыхьым и бэлыхьыр зэтрилъхьэн хьэгъуэлIыгъуэ! Дэ Iэщи-фэщи, унагъуи дыхуеиж Бэчыжь Хьэжыжьым и бзагуэм фыз щигъуэтакIэ! [Нало 1993: 23] Мыр сыт, хьэIуцэм къилъхуа, хьэкIэкхъуэкIэ ухъуаи, нэхъыжьи нэхъыщIи умыщIэжу?! [Нало 1993: 62]. 

Тхыгъэм хэт лIыхъужьхэм я образхэр къызэфIэгъэувэнымкIэ, абыхэм я гупсысэм и кууагъыр, я къэухьыр, я хьэл-щэныр, дуней тетыкIэ зэхуэмыдэхэр уеблэмэ щыпсэу щIыпIэр щыуагъэншэу игъэбелджылынымкIэ мыхьэнэшхуэ иIэщ тхакIуэм абыхэм яIурилъхьэ бзэм, псэлъэкIэм. Абы и зы щапхъэщ Налом и романхэм диалект псэлъэкIэм къащыхуигъуэт къэгъэсэбэпыкIэр, псалъэм папщIэ, «Нэхущ шум» хэт Батырбэч зыхуэза мэздэгу адыгэм и псэлъэкIэу ди-гъэлъагъур: Сэри сыадыгэс. Мы къалэм псэур мэзыкъIым, атIэ къэзакъс. Уэ ухьэсIэн ухуей? Сэ сыбысымс. Неблагъэ. [Нало 1993: 373]. Дэ Шыдэкьейхэ дасысс. Шыдэкьей Николай Афанасьевич хъузыр сэрас. Мырэ си схьэгъусэс, и цIэр Нюрэс, Нуси заIэ мэхъу [Нало 1993: 375].

Апхуэдэ дыдэщ «Псы Iуфэм Iут унэ цIыкIум» хэт Алимырзэ лIыжьым и псэлъэкIэри: КIыхь жыхуаIэр апхуэдэ: илъэситIIым, щыIым, илъэсрэ мазитIрэ къудейрэIэ? АIэ кIыхьIым, игъуэщ [Нало 1995: 273]. АIэ, кIыхьщ зысIэу араIым, ауэ пIалъэр зэрагъэIэпхъуаращ щIызысIэр [Нало 1995: 273]. КIахэм щыщ Сэфарбий лIыжьми и бзэм аби, щэ пкъыгъуэ кIэрыдзэнхэр мымащIэрэ хигъэувэу къегъэлъагъуэ: «Ди пащтыхьыр яукIынущ» жаIэри псалъэмакъ ящIати, дабгъэдэсынукъым мыбы жаIэри, еуэщ аби, пхъэ зэпхакIэ къежьэщ аби-щэ, джылахъстэнейр къинэщ аби, адыгэ лъэпкъыр мыбы дыкъихьэжащ аргуэру  [Нало 1995: 280]. Сэри сылIыжьщи-щэ, фи быным сахэсынщ [Нало 1995: 280]. Армыхъумэ-щэ дэ ди лъэпкъыр дин зымыдэу щыта лъэпкъщ. [Нало 1995: 282].

Дэтхэнэ тхакIуэми и творческэ зэфIэкIыр, абы и IэдакъэщIэкIхэм ябгъэдэлъ художественнэ къарур нэхъыбэу зыгъэбелджылыр и тхыгъэм и бзэм и къулеягъымрэ и шэрыуагъымрэщ. Ар зэхьэлIэжар тхыгъэр зи IэдакъэщIэкIым къигъэсэбэп дэтхэнэ псалъэми, псалъэ зэпхами я купщIэм мыхьэнэуэ къыпкърыкIыну псом щыщу къыпкърихыфым и инагъырщ. Махуэ къэс къэдгъэсэбэп унэ, хадэ, бгы, псы псалъэ щхьэхуэхэмрэ уафэ къащхъуэ, щIылъэ щхъуантIэ, тхылъ еджэн, гуапэу псэлъэн псалъэ зэпха къызэрыгуэкIхэмрэ къадэкIуэу бзэм хэтщ зы мыхьэнэ фIэкIа къызэрымыкI, ауэ апхуэдэ щIыкIэкIэ къэIуэта мыхьэнэр нэхъ лъэщу зэрызыхэпщIэ, нэхъ гукъинэжу къызэрыпIуэтэф зэкIэщIэпч мыхъу псалъэ зэпхахэри. Фразеологизмхэрщ ахэр. ЖыIэныгъэр щIэзыгъэхуабжьэ, псалъэр жызыIэм и гупсысэр нэхъ образнэу, гъэхуауэ, узэщIауэ псалъэгъум и деж зэрынахьэсыф а Iэмал хьэлэмэтым и фIыгъэкIэ цIыхум и гум щыщIэр, и псэм дэкIхэр, абы и дуней тетыкIэр, Iуэхугъуэ зэмылIэужьыгъуэхэр зэрекIуэкI щIыкIэхэр, нэгъуэщIхэри нэхъ куууэ, щIэгъэ-хуэбжьауэ, гукъинэжу къэIуэта мэхъур. ГъэщIэгъуэнщ абы и лъэныкъуэкIэ Налом фразеологизмхэм къахуигъуэт къэгъэсэбэпыкIэр: Ермоловым ар зэхихыжа иужькIэ хьэр къытригъажьэу письмо къыхуитхащ [Нало 1995: 305]. Абы хэтхэм я псэм ищIащ я гъащIэ хуитым кIэ зэригъуэтар… Я щхьэр абы къыфIихащи, гум щыщIэ а гупсысэм я нэкIур нэщхъей ещI [Нало 1995: 308]. Пщымахуэ и тешанкIэр, лэжьакIуэгухэм тIэкIу траIуэнтIыкIри гъуэгу кърата пэтми, хывхэм хъымпIар къащIыртэкъым, старшынэр дэнэ къэна, абы и адэр къэкIуами, текIын я мурадтэкъым [Нало 1993: 102]. Къурмэн и щхьэфэцым зеIэт, Хьэжумар къогуфIэри тогушхуэ, къыщIиха куэзырыр зэгъэдзэкIэуэ стIолым тредзэ [Нало 1993: 110]. Фызхэм унащхьэр трачу уэрэд жаIэ [Нало 1993: 123]. Жэщ псом гугъу ехьу гъуэгурыкIуа шы ешахэр хьэлъэу бауэу йоIэхэр, я псэр пичу, къару ямыIэжу я хьэлъэ ялъэфхэр [Нало 1993: 138].

Фразеологизмхэм къадэкIуэу гупсысэм художественнэ къару хэзылъхьэ жыIэкIэхэм ящыщу, апхуэдэ къалэн дыдэхэр ягъэзащIэу романхэм къыщыхьащ псалъэжьхэмрэ псалъэ шэрыуэхэмрэ. Лъэпкъ гупсысэкIэ къэгъэщIа псалъэжьхэмрэ псалъэ шэрыуэхэмрэ я къызэгъэпэщакIуэхэщ егъэпщэныгъэ, антитезэ, персонификацие, эпитет, къытегъэзэжыныгъэ, метафорэ, гиперболэ хуэ-дэ стилистическэ Iэмалхэр. Абыхэм я купщIэм хэлъщ лъэпкъым и гъащIэм щызекIуэ хабзэм, Iущыгъэм, дуней тетыкIэм, дуней еплъыкIэм ехьэлIауэ «къе-зэгъ-къемызэгъ» и лъэныкъуэкIэ цIыхур зэрыгъуэзапхъэ пщалъэ нэхъыщхьэхэр. Псалъэжьхэмрэ псалъэ шэрыуэхэмрэ я пщэ къыдохуэр гъэсэныгъэм, ущииныгъэм ехьэлIа къалэн зэхуэмыдэхэр. А жыIэгъуэхэм кIэщIу икIи жьакIуэу щыгъэбелджылащ, щызэщхьэщыхащ емрэ фIымрэ, бзэр зыIурылъхэм ялэжьыпхъэмрэ зызыщадзеипхъэмрэ, гъащIэм къыщезэгъымрэ зызыщахъумапхъэмрэ. ЗэхьэлIа Iуэхугъуэхэр ягъэбелджылы къудейкIэ зэфIамыгъэкIыу, псалъэжьхэм а Iуэхугъуэхэм яхуэфащэ щытыкIэри къагъэлъагъуэр, оценкэ иратыр. Апхуэдэхэщ Нало А.Хь. и романхэм къыщихь псалъэжьхэм щыщу мы къэкIуэнухэр: Гъунэгъурэ гъуэншэджрэ жыхуаIэр аращ, шы нэхъыщIэ [Нало 1993: 285]. Быдэ янэ гъыркъым, жи, гъэтIылъыгъэкIи дыбэлэрыгъ хъунукъым [Нало 1993: 210]. Зым хуэмыфI хьэдрыхэ ягъакIуэркъым жи адыгэм [Нало 1993: 41]. Е дылIэнщ, е дылIынщ. Мыбы дэ дишх щыIэжкъым [Нало 1993: 117]. Абы щхьэкIи «дэтхэнэ унагъуэми хабзэ щхьэхуэ илъщ» хужаIэ, нэхъ зэхьэкIауи «зэгъунэгъитI я мэл бжыкIэ зэтехуэркъым» щыжаIи къохъу [Нало 1993: 50]. «Пхъурылъхур къихьэмэ, псатхьэр магъ» жи. УгъурлыгъэкIэ къихьауэ тхьэм къыщIигъэкI ди пхъурылъхури [Нало 1995: 273].

Гу лъытапхъэщ тхакIуэм языныкъуэ псалъэжьхэмрэ псалъэ шэрыуэхэмрэ авторскэ бгъэдыхьэкIэ щхьэхуи къазэрыхуигъуэтым. Абыхэм ящыщ куэдым я пэщIэдзэ щытыкIэм Налор токIри ахэр зэрыщыта дыдэм хуэдэу къигъэсэбэпкIэ зэфIимыгъэкIыу, псалъэжь, псалъэ шэрыуэ щхьэхуэхэм къатрещIыкIыжыр и гупсысэр нэхъ гъэхуауэ тхылъеджэм деж зэрынихьэсын псалъэ фащэ щхьэхуэ-хэр: Упсэуну ухуеймэ, къэнэжыр зыщ: делэм уэ гурыIуэ, губзыгъэр езыр къыбгурыIуэнщ [Нало 1995: 258]. Мыбдежым Делэм уэ фIэкI, губзыгъэр езыр къыпфIэкIынщ псалъэжьыр мащIэу щызэрихъуэкIауэ аращ. ЩIым къыщIатIыкIыж гъащIэр нобэрей гъащIэм и пэщ [Нало 1995: 255]. Апхуэдэ дыдэщ мы къэкIуэну щапхъэхэми тхакIуэм Хэкужьыхьэ лъэщщ; Пэ зиIэм кIэи иIэщ; БжьэпщитI зы матэм дэзагъэркъым жыIэгъуэхэм къахуигъуэта къэгъэсэбэпыкIэр: Пэ зимыIэм куи нэи иIэкъым [Нало 1995: 255]. Аращ пасэрейм «Хэкужьыхьэ лъэщу» щIыжиIари [Нало 1995: 254]. Иджы Алексеевыр Восток жыжьэм и пащтыхь ныкъуэщ, дзэпщ нэхъыщхьэуи къонэж. КIэщIу жыпIэмэ, дзэпщитI зы дзэм иIэным, бжьэпщитI зы матэм зэрыдэмызагьэм ещхьу, фIы къишэн хуейкъым [Нало 1993: 77].

Лэжьыгъэм и кIэухыу жыIэпхъэщ Нало Ахьмэдхъан тхыдэм теухуа и романхэм щызэфIигъэува образ купщIафIэхэр къигъэщIын, абыхэм хэт лIыхъужьхэм я теплъэр, гупсысэкIэр, дуней тетыкIэр, дуней еплъыкIэр, тхыгъэхэм къыщыIэта Iуэхугъуэхэр щекIуэкI щIыпIэр, лъэхъэнэр, н. тхылъе-джэм нэрылъагъу, фIэщ щIыгъуафIэ ящищIын папщIэ лексикологиеми, фразеологиеми, морфологиеми, синтаксисми я IэмалхэмкIэ къызэгъэпэща зыхэщIэныгъэр IэкIуэлъакIуэу къызэригъэсэбэпар. Абыхэм ящыщу ди лэжьыгъэм нэхъ тегъэчыныхьауэ дыкъыщытеувыIащ лексикологиемрэ фразеологиемрэ я Iэмал зэмылIэужьыгъуэу щIэгъэкъуэн къищIахэм: образыр зэфIигъэувэным хуигъэлажьэ синонимхэм, синоним рядым, антонимхэм, къызэрыгуэкI псэлъэкIэм, гъэфIэныгъэ, гъэикIэныгъэ хуэдэ мыхьэнэхэр зи купщIэм хэлъыж псалъэхэм; тхакIуэр зытепсэлъыхь Iуэхугъуэр нэхъ IупщI ищIын хьисэпкIэ абы и лъапсэгъу нэгъуэщI Iуэхугъуэ гуэрым ар зэрырилъыт, егъэпщэныгъэкIэ зэджэ Iэмалым; персонажым хуиIэ щытыкIэр нэхъри игъэбелджылын папщIэ авторым езым къигъэщIа псалъэщIэхэм; Iуэхур щекIуэкI щIыпIэмрэ лъэхъэнэмрэ я нэпкъыжьэ зытелъу текстым хигъэувэ жьы хъуа псалъэхэмрэ диалект псалъэхэмрэ; тхакIуэм и жыIэр нэхъ щIэгъэхуэбжьа, фIэщ щIыгъуафIэ, тхыгъэм и бзэр нэхъ дахэ, гъэхуа ирищIу къигъэсэбэп, лъэпкъым къыдэгъуэгурыкIуэ псалъэ зэпха, псалъэуха хьэзыру щыт фразеологизмхэм, псалъэжьхэмрэ псалъэ шэрыуэхэмрэ.

Об авторах

А. М. Камбачоков

Автор, ответственный за переписку.
Email: akamb@mail.ru
ORCID iD: 0009-0002-2184-0431

доктор филологических наук, профессор

Список литературы

Дополнительные файлы