Роль А.С. Айвазова в процессе реформ начальных школ в Крыму (1910-е годы)

Полный текст

И. Гаспринскийнинъ заманларындан башлап Къырымда окъув меселелерине (илля ки, башлангъыч мектепке) зиялыларымыз эр вакъыт айрыджа дикъкъат айырып, матбуатта чешит фикирлер, тюшюнджелер, керекли мисаллер ве теджрибелер нешир этмекте эдилер. Табий, 1914 сенесининъ кузюнден («Терджиман»да А.С. Айвазовнынъ баш мухаррирлиги девринде) де бойле муляхаза ве дискуссиялар токътамадан кечмекте. Эм А.С. Айвазов бу меселеде фикир пайлашмаларыны, тартышмаларны чешит усулларле дестеклий ве оларнынъ сербест ве гурь олмасына ёл ача. Яни И. Гаспринскийнинъ: «Джехалете къаршы къалем мухаребеси ачылмалы!» шиары алтында фааль иш, динамик бир ёнелиш курюклий эди.

Бу бир тарафтан, экинджи тарафтан исе, чар мемурлары башлангъыч миллий мектеплердеки окъув эснасыны шиддетли ёкълама, денет (контроль) алтында туткъанындан, миллий тасиль эснасы истенильгени дереджеде илерилемей, аксине дургъунлаштырыла. Клерикал, дин дерслери окъув программаларынынъ эсасыны тешкиль этелер. Гъает керекли фенлер (эсап, джогърафия, тарих, хэндесе эсаслары (основы геометрии) ресим, музыка, улькебильгиси ве дигерлери) къатыен ясакъ этильмекте. Чар режимининъ бутюн Русие боюнджа къаиделерине коре, бу ве бойле дюньявий фенлерни огренеджек талебелер рус мектеплерине авушмакъ кереклер. Табий, русча бильмегенлеринден себеп, татар балачыкълары анда барамайлар.

Бу меселени даа азбучукъ ве гузельдже айдынлатмакъ ичюн бир-эки мисаллер кетирмеге иджап олуныр.

1914 сенеси миллий мектеплерде тефтиш меселеси «Терджиман»да бойле хаберде ачыкълана: «Багъчасарай хаберлери. Ишбу куньлерде шехримизе Акъмесджит уезди маариф инспекторы келерек, базы махалле иптидаий (башлангъыч) мусульман мектеплерини бакъуп кезмиш. Мектеплерде окъунан китаплары тефтиш итмиш…» [1]. Яни джихан савашы къызгъынлашмасы, чар укюмети янгъынгъа огърамасы, савашта бинълердже къырымтатар аскерлери къараманджа савашкъаны ве эляк олгъанларына бакъмадан, къырымтатар мектеплерининъ тефтиши, контроли ич де токътамай.

Бильгенимиз киби, А.С. Айвазовнынъ кендиси де яшлыгъында Алупкада оджалыкъ япкъанда, бойле олайларны башындан кечиргендир. 1930 сенеси Акъмесджитте хапста булундыгъы заман, язгъан къыскъа терджиме-и-халында дей ки, оджалыгъым эснасында талебелерге эсап, джогърафия, татар тилининъ сарфы ве дигер фенлерни гизли шекильде окъута эдим... 1902 сенеси Ялтадан инспектор келип, пек серт бир тавурнен манъа: «Къурандан гъайры даа башкъа фенлерни кечирсенъиз, сизге нисбетен шиддетли чарелер кореджекмиз!» деген эди [2, с. 15].

Бу аз олгъаны киби, умумен мектеплерден гъайры, оджаларнынъ озьлерини де такъип этип эвлерини, иш ерлерини тинтмек, ясакъ эдебиятны араштырмакъ арекетлери мисаллери архивлерде толып таша. Жандарма идаресининъ къылыкъларыны бугуньгедже сакълангъан материаллар бутюн инджеликлеринен айдынлатмакъталар. Меселя, 1912 сенеси февраль 22-де Ор-Къапудаки муаллимлерден Абдулла эфенди Аджыбекировнынъ иш одасыны тинтип чешит эльязма ве атта о ерде булунгъан тюркче газетлерни ве оларнынъ мундериджесини тефтиш эткенлер. Ама джеза бериледжек бир шей буламагъанларындан, якъасыны быракъкъанлар. Бу вакъиа акъкъында полковник фон Плато Таврия губернаторына махсус язылы хабер берген эди [3, с. 95].

Къырымтатар башлангъыч мектеплери боюнджа зиялыларымызнынъ фикирлешмелерине келиндже, зиялыларымыз арасында мектеп меселелериндеки мунакъашалар девамында шу арада Москвада окъугъан «истудент» Джафер Сейдамет 1914 сенесининъ сонъунда («Терджиман». – 1914. – № 262, 263) мектеплернинъ алыны тюзетмекчюн энъ эввеля дерсликлернинъ тилини ве аслында къулланылгъан земаневий имляны да тюзетмек керек олгъаныны анълата. Ама Тавдаир мектебинде чалышкъан теджрибели муаллим С.А. Таракъчызаде бу фикирге къаиль олмадан: «Эввеля имлямы керек, муаллимми?» суалини берип: «Мукътедир (икътидарлы, беджерикли) муаллим ише ярамаян бир китаптан истифаде итменинъ (файдаланманынъ) ёлуны гузель булур. Факъат икътидарсыз бир муаллим, элине не къадар енъи имля ве ачыкъ лисан иле язылан бир китап верильсе, бир файда чыкъмаз!» деп джеваплана [4].

С.А. Таракъчызаде эм де пек меракълы, ве бугуньде де айрыджа дикъкъат чеккен, бойле фикирлер де юрюте. Яни яз татиллеринде меркезде (Акъмесджитте) муаллимлерге махсус эки айлыкъ бильги юксельтме курслары ачып тиль, имля, методика, тербие ве дигер керекли дерслер ве лекциялар кечирип, ерли оджаларнынъ бильги ве теджрибелерини арттырмакъ меселесини огге сюре.

Азбучукъ илерисини алып сёйлемели ки, акъикъатен, аслында 1912 сенесинден башлап инкъиляп девримлерине къадар Акъмесджитте виляет земствосы тарафындан къырымтатар оджалары ичюн бильги юксельтме курслары ачылып, мешхур алимлер А.Н. Самойлович, А.Е. Крымский кибилери бу курсларда дерс берген эдилер. Ве бильгенимиз киби, бу курсларда кечирген лекцияларыны ве тиль теджрибелерини топлап А.Н. Самойлович 1916 сенеси бир де къырымтатарджа грамматика китабыны нешир этти [5].

Шу арада башлангъыч мектеп тасилинен багълы мунакъашаларгъа къошулгъан муаллимлерден даа бириси – Меметариф Челебиевдир. О, къысмен Джафер Сейдаметнинъ фикрине къошуларакъ, земаневий (о замандаки) китапларнынъ тили гъает муреккеп олып, арапча-фарсидже алынма сёзлер ве изафет конструкциялары иле толып-ташкъаныны анълата. Буларнынъ джумлеси талебелер ичюн «кечильмееджек Чатыр-Дагъ» киби олып, оларнынъ димагъларыны ёрмакъталар. Яни М. Челебиев гузель язы тилинен язылгъан китаплар ве гузель муаллимлерге буюк ихтиядж олгъаныны айта. Ве энъ ибретли бир дерслик оларакъ Яхья Наджи Байбуртлынынъ «Элифбе»сини косьтере [6].

Ве, ахыры, о заманлары башлангъыч сыныфларынынъ тасили боюнджа кечирильген мунакъаша ве дискуссияларнынъ аралыкъ бир нетиджеси оларакъ умумий топлашувда бутюн Къырымнынъ миллий мектеплеринде къулланыладжакъ бойле сыра дерсликлер тевсие олуна:

Биринджи сене: Элифбе. Ходжа-и-субьян (И. Гаспринский); Элифбе (Яхья Байбуртлы); Элифбе (Юсуф Зия).

Экинджи сене: Ахлякъ дерслери (Ибраим Ильмий); Мебде /башлангъыч/ ильм-и-хал /диний турмуш къаиделерини анълаткъан китап/ (Мамут Месут); Хэсап меселелери (Умер Сами); Мухтасар /къыскъартылгъан/ ильм-и-хал (Мемет Месут); Къуран маальтеджвид /Къуранны усулына багълы оларакъ окъума ильми/.

Учюнджи сене: Муаллим-и-сарф /грамматика/ (Амет Расим); Малюмат-ы-диние (А. Ирфан); Ахлякъ рисалеси (Алие Назима); Чоджукълара аркъадаш. Биринджи (Умер Сами); Ильм-и-хал кебир /буюк/ (Мамут Месут); Хэсап меселелери (Умер Сами); Къаваид лисан-и-тюркий /тюркий тиллернинъ къаиделери/ (Абдулькъадыр); Усул-и-инша (Мамут Фуат).

Дёрдюнджи сене: Ходжа-и-субьян. 4-нджи къысым (И. Гаспринский); Талим-и-валидан /ана тербиеси/ (Алие Назима); Хифз-и-сиххат ходжасы /сагълыкъ сакълав бильгиси/; Тарих-и-ислям (Али Сеидий); Талим-и-фарс (Мамут Месут); Теджвид эль джедит /янъы теджвид/ Мамут Рефат.

Бу китапларнынъ джумлеси Багъчасарайда нешир этильгенинден, табий, булунмасы къолай эди. Китап муэллифлерининъ (чокъусы диний къысмы) тюрк муэллифлери тарафындан азырлангъан олса, Къырым муэллифлеринден И. Гаспринский, Я.Н. Байбуртлы, Умер Сами, Мамут Рефатлар корюнмекте.

Бу ерчикте айрыджа къошмалы ки, А.С. Айвазов мунакъашаджыларнынъ языларыны нешир этеркен, ич бир джумлесине, келимесине токъунмай, «редактирлемей». Шунынъ ичюн бугуньде биз, юз йыл кечсе де, о заманки оджаларынынъ тилини, догъгъан регионларыны, койлерини къолай-къолай айыра билемиз.

А.С. Айвазовнынъ характериндеки адалетсеверлик чизгилери яшлыгъындан тамыр атып шекилленгени ве гурьлешкени аятынынъ девамында бинъ-бир тюрлю олайларда аксини тапмакътадыр. Иште, башлангъыч мектеп ве аслында мектеп ве медреселернинъ окъув эснасы сагъламлаштырылмасынен багълы мунакъашалар вакътында да айдынлангъаныны коремиз. «Зынджырлы»да тасиль девамында тертип-низам талаплары ортагъа къоюлыркен, А.С. Айвазов чокъ хакълы оларакъ оджаларнынъ маашы ве маашны вакътында ве адалетли суретте берильмесини къайгъыра. Эм де «Зынджырлы»нынъ кендисине багълы вакъыф топракъларындан алгъан малий (финанс) варедатны ве онынъ насыл масраф олунгъаныны мытлакъ сечильген бир комиссияда бакъылып эр вакъыт газетте илян этильмесини ве халкънынъ даимий незаретинде олмасыны озь чыкъышларында талап эте [7].

Юкъарыдаки малюматлардан корюнгени киби, А.С. Айвазов теджрибели бир оджа ве гъает истидатлы журналист сыфатында 1910-нджы сенелерининъ девамында сонъ дередже актуаль олгъан тасиль меселелерине тутуна. Бу меселе боюнджа кечирильген мунакъашаларнынъ пек тюзгюн, мантыкълы ве узманлыкъ эсасында, компетентли оларакъ идаре этип, баш мухаррир вазифесинде «Терджиман» этрафында мутехассысларны, бильгинлерни джельп эте. Бунынъ нетиджеси оларакъ Къырым муаллимлери бири-бирине якъынлашма, фикир пайлашма, теджрибе арттырма ёлуна минип тасиль эснасында гъает муим, керекли ве зарур исляхлар кечирмек ичюн огърашалар. Иште, бу кениш, макъсаткярлы арекетлернинъ джиддий нетиджеси сыфатында 1917 сенесининъ кузюнде «Зынджырлы» медресеси Менъли Герай институтына чевриле. 1920 сенесининъ кузюнде исе, ишбу институт биринджи мезунларгъа дипломлар берип Къырымда юксек дереджели миллий тасильнинъ онеми ве файдасыны амельде косьтере.

Об авторах

Исмаил Асанович Керим

Крымский инженерно-педагогический университет имени Февзи Якубова; Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ

Автор, ответственный за переписку.
Email: alimes@mail.ru

доктор филологических наук, профессор, директор Научно-исследовательского института крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма, ведущий научный сотрудник Крымского научного центра

Россия, 295015, Учебный пер., 8, Симферополь; 420111, ул. Батурина, 7, Казань

Список литературы

Дополнительные файлы