А.С. Айвазов в поисках путей открытия газеты «Къырым седасы» («Голос Крыма») (1908–1909)

Полный текст

«Ветан хадими» газетасы 1908 сенесининъ майыс айында чар режими тарафындан къапатылгъан сонъ, Асан Сабри Айвазов ве Решид Медиев «джанлары агъыргъанындан» эль къавуштырып отурмайлар. Аксине, чар акимиетине къаршы бир фронт ерине эки фронт ачмагъа ниетленелер. Яни Медиев Къарасувда русча «Голос мусульман» газетасыны ачмакъ ичюн огъраша, Айвазов исе, шу ерде «Къырым седасы» газетасыны нешир этмеге ниетленип, 1908 сенеси июнь 6-да Таврия губернаторы адына бойле дилекче кондере. Бугуньде ишбу дилекче Къырым девлет архивинде Фонд 26. Опись 3. Дело 663 шифреси алтында булунмакъта. Дилекче русча эльязма шеклинде олса да, А.С. Айвазовнынъ язысы дегильдир. Насылдыр рус дюльберъязары тарафындан чокъ гузель ве тюз оларакъ язылгъандыр. Амма дилекченинъ ашагъысында имза чекилиркен, А.С. Айвазов кенди эли иле ады ве сойадыны язып, сонъ имза аткъаны корюнмекте.

Дилекченинъ мундериджеси шу ашагъыдакилерден ибарет.

«Таврия губернаторы хазрет-и-алийлерине. Алупка коюнде шахсий эвинде яшагъан Ялта мещанины А.С. Айвазовнынъ аризасы. Бундан эввель берильген арзухалымда «Къырым седасы» газетасыны нешир этмек истегимни бильдирген эдим. Шимди исе, сизинъ хазрет-и-алийлеринъизге демек истейим ки, мен куньделик матбуат нешрининъ мухаррири сыфатында Буюк Сенатнынъ 1905 ноябрь 24-те тайин этильген талапларына толусынен уйгъун олгъанымны хабер этем»^[1].

Ама чар канцеляриясында адетен насыл дилекче олса-олсун, бирден разылыкъ бермеге алышкъанлыкъ ёкъ эди. Ве табий оларакъ А.С. Айвазовнынъ дилекчесинде де бир къусур тапалар. Яни дилекчеде Уголовное Уложениенинъ VII-джи болюги 6-нджы маддесининъ 1-нджи нокътасына аит ве 1905 сенеси ноябрь 24-те чыкъкъан Чар буйругъынынъ VII-джи болюги 2-нджи маддесинде талап этильген шартларгъа коре малюмат ёкъ деп, А.С. Айвазовгъа джевап бериле^[2].

Анълагъанымызгъа коре, бу мадделерде газета нешир этиледжек типография ве шу типографиянынъ миллий газетаны нешир этмек имкянлары ве газетанынъ программасы косьтерильген, ама бу малюмат А.С. Айвазовнынъ дилекчесинде олмагъаны акъкъында сёз юрютиле.

Ишбу «къусурлар» акъкъында А.С. Айвазовгъа хабер этмек ичюн махсус Ялта жандармасыны кондерип, А.С. Айвазов бу хаберни алгъаны акъкъында имза чеке.

Амма А.С. Айвазов чар режимининъ чешит чемберлеринден кечип баягъы теджрибе алгъанындан, Таврия губернаторына янъыдан бир дилекче кондерип, «Къырым седасы» газетасыны Къарасувда чыкъармагъа ниетленгенини кене яза.

Бильгенимиз киби, Къарасувда «Ветан хадими» газетасы 1906 сенесининъ 1-нджи майысындан башлап Зиновий Осипович Роганнынъ шахсий типографиясында чыкъкъан эди. Ишбу типография Къарасувда Ильинская сокъагъында агъа-къардаш Ачкиназилернинъ эвинде булуна. Ве бу типографиягъа арапча «матрица»ларны А.С. Айвазов ве аркъадашлары кенди параларына сатын алып чалыштырдылар.

Энди нешир ери ве типография меселеси чезильди саяйыкъ. Амма неширге разылыкъ кене берильмей! Таврия губернаторы 1908 сенеси ноябрь 8-де Акъмесджит полициймейстерине бойле меселенен мураджаат эте:

«А.С. Айвазов Къарасувбазарда татарджа «Къырым седасы» газетасыны ачаджакъ ола. Шу мунасебетнен сизге Акъмесджитте шу газетанынъ чыкъмасыны козетеджек татарджа бильген месуль бир киши араштырманъызны риджа этем»^[3].

Баягъы теджрибели сиясетчи ве журналист А.С. Айвазов меселени пек гузель анълай. Азлыкътаки ве гъайрырус халкъларнынъ цивилизацияларыны, медениетлерини, тиллерини, эдебиятларыны гъайыпкъа огъратмагъа ве атта динлерини дёндюрмеге огърашкъан чар режимининъ къылыкълары, табий, онъа чокъ белли эди. Шунынъ ичюн о, бюрократиягъа айны бюрократия усулынен янашып Таврия губернаторына бойле мектюп кондере:

«1905 сенеси ноябрь 24-те чыкъарылгъан «Куньделик Матбаа Къаиделери»нинъ 1 ве 4 мадделерине эсасланаракъ, хазрет-и-алийлеринъизге мураджаат этмеге джесаретимле, манъа Къарасувбазарда «Къырым седасы», русча «Крымский голос», газетасыны чыкъармакъ ичюн шеадетнаме берменъизни риджа этем. Газетанынъ программасы:

Хукюмет хаберлери.

Русие ве дигер мемлекетлерде яшагъан мусульманларнынъ хаятларыны акс эткен макъалелер.

Русие ве эджнебий халкъларнынъ хаятлары хакъкъында макъалелер.

Русие ве четэль мемлекетлернинъ матбуатындан озетлер.

Хаберлер ве корреспонденциялар.

Къарышым (Смесь).

Илянлар.

Анъылгъан газета Къарасувбазарда Зиновий Осипович Роганнынъ матбаасында басыладжакътыр. Йыллыкъ абуне фияты 4 кумюш»^[4].

«Къырым седасы»нынъ нешрине рухсет алма «эпопеясы» бахарьде башлагъан олса, кузьге таба бойле алгъа келе. Яни газетаны козетеджек татарджа бильген месулиетли бир киши араштырылмасы меселесинде уезд исправниги Карачон 1908 сенеси октябрьнинъ 11-нде Таврия губернаторына хабер бергенине коре, Къарасувбазарда «Къырым седасы»ны козетеджек месулиетли бир киши Решид Медиевдир. Амма о, бу вазифени усьтюне аламай. Къырымтатарджанынъ эдебий тилини ве ерли шивелерни мукеммель бильген башкъа киши Къарасувда булунмады^[5].

Бу ерде энъ меракълы меселе шунда ки, Решид Медиев козетме вазифесини устюне аламагъаны акъкъында озю айткъанмы, ёкъса буны Карачон уйдурып язгъанмы? Белли дегиль…

Архив весикъаларны огренгенимиз эснасында «Къырым седасы» газетасынынъ чыкъмасына рухсет берильмеси меселесининъ созгъаланмасы эки нокътагъа багълангъаны да дуюлмакъта. Биринджиси, табий, умумен къырымтатарларынынъ миллий инкишафыны дурултмакъ олса, экинджиси де, А.С. Айвазовнынъ шахсиети акъкъында мумкюн дереджеде чокъча малюмат топламакътыр.

Шу себептен Ялта уездининъ исправнигине гизли шекильде япылмасы ичюн махсус вазифе бериле. Ве исправник, акъикъатен, кимсечикке дуйдурмадан андан-мындан А.С. Айвазов акъкъында малюмат топлап 1908 сенеси август 29-да Таврия губернаторына бойле бир рапорт кондере:

«Гизли оларакъ. Ишбу сене июль 31-де манъа 6881 номерли талиматнаме берильген эди. Шу мунасебетле хазрет-и-алийлеринъизге алчакъгонъюльджесине бильдирмек истейим ки, топлагъан малюматларыма коре, Ялта мещанины А.С. Айвазов мусульман дининде олып, 30 яшындадыр. Бекяр булунмакъта. Догъгъан ве яшагъан ери Алупка кою. Тербиеси ве ахлякъ сыфаты дюрюст олып, махкеме ве тахкъикъат алтында булунмагъан ве шимди де булунмамакъта. Айыпланаджакъ киби ишлерде ве меселелерде чакъланмады»^[6].

Ама А.С. Айвазов «ойле гузель шахс» олгъанына бакъмадан, Таврия губернаторы онъа газета нешир этмек ичюн шеадетнаме бермеге разы олмай. Кендисининъ наразылыгъыны Къарасувда «Къырым седасы»ны козетмеге келишикли адам ёкъ (!) деп анълата. Ишбу наразылыкъ хабери А.С. Айвазовгъа еткизильмеси ичюн 1908 сенеси октябрьнинъ 31-де Ялта исправнигине кондериле.

Анълагъанымызгъа коре, А.С. Айвазов бу хаберни алгъан сонъ, онынъ къаршылыкъ, протесто хислери даа зияде къабаргъанындан, Санкт-Петербургда булунгъан Матбуат меселелери боюнджа баш идареге шикяет яза. Бу ерде мытлакъ къошмалы ки, Баш идаренинъ статусы матбу меселелеринде пек авторитетли эди. Шунынъ ичюн Баш идареден Таврия губернаторына ашагъыдаки косьтеришлер ёлланыла:

«Таврический губернатор эфендилерине. Октябрь 24-де 10422 номералы музеккеренъиз мунасебетиле Матбаа ишлери боюнджа баш идаре зат-ы-алийлеринъизге хабер бере ки, Карасувбазарда татарджа чыкъарылмасына ниет этильген «Къырым седасы» адлы куньделик неширнинъ козетильмесини эввельден айны шеэрде чыкъкъан «Ветан хадими» газетасынынъ козетиджисине яхут башкъа бир кишиге авале этмек мумкюн. Бунъа къошмакъ арз этиле ки, бугуньде ишлетильген матбуат акъкъында къанун- къаиделер боюнджа, нешир этиледжек куньделик матбуаткъа ялынъыз шу ерде тиль бильген киши булунмадыгъы себебинден нешир хакъкъы ясакъ олунамаз». Бу весикъа алтында эки имза чекильгенини коремиз. Сойадлары белли олмаса да, туткъан макъамлары шойле кечмекте: Биринджиси, Баш идаренинъ реиси ве экинджиси, ишкочюриджи^[7].

Шу араларда «Къырым седасы»ны козетмек ишини Акъмесджит больгесининъ окъув юртлары инспекторы Хасабов кенди усьтюне алмагъа разылыкъ бере. Онынъ разылыгъыны полициймейстер Таврия губернаторына 1908 сенеси ноябрь 16-да хабер бере.

Гъает меракълы факт!!! Бизим къолумызда Рафаил Гаврилович Хасабов акъкъында чокъ характерли малюмат булунмакъта. Бу инсан 1912 сенеси январь 5-те классик языджымыз Асан Чергеевни полиция къолуна тюшюрмек ичюн жандармериягъа махсус «докладная» язгъан эди [1, с. 176–177]. Ве ахыры-сонъу, А. Чергеев «Эшит, мевта не севлиюр» (1909) эсерини язгъаны ичюн 1912 сенеси тюрьмеге къапатыла!

Бу ерде даа бир табий олмагъан меракълы малюмат ортагъа чыкъа. Хасабов Таврия губернаторы В.В. Новацкийге не къадар садакъат ве онъа хызмет этмеге азыр олгъаныны косьтерсе де, Таврия окъув юртларынынъ директоры С.Д. Маргаритов кендисининъ 1908 сенеси декабрь 8-де Таврия губернаторына язгъан мектюбинде «Къырым седасы»нынъ козетиджиси вазифесини Хасабовгъа авале этильмесине къаршы чыкъа!!! Бунынъ себеби белли дегиль. Ама, бельки, Хасабов Акъмесджит больгеси окъув юртларынынъ инспекторы сыфатында озь ишинден кенар чыкъмамасыны истегендир? Ишбу сонъки весикъа машинкада басылгъан метин олса да, усьтюнде къарандаш иле эльязы да булунмакъта. Эль иле язылгъан метинде «священник Саркинге риджа этмели» джумлеси бардыр^[8]. Яни Таврия губерниясы окъув юртларынынъ директоры «Къырым седасы» газетасынынъ козетиджиси сыфатында Хасабов ерине отец Николай Саркинни теклиф эте.

С.Д. Маргаритовнынъ рапорты эмиетли роль ойнагъаны губернаторнынъ бундан сонъки «Приказъ»ында айдын корюнмекте. Отец Николай Саркин «Къырым седасы» козетиджиси тайин этильгени акъкъында губернатор «Приказъ» илян этип, ишбу весикъаны «Губернские ведомости»де нешир этильмеси ве Духовная канцеляриягъа хабер кондерильмеси буюрыла. Табий, отец Н. Саркиннинъ татар газетасынынъ козетиджиси олмасына Преосвященный Епископ Алексий Таврический ве Духовная консисториягъа хабер бериле^[9].

Шеадетнаме алма «эпопеясы», вакъыт девам этерек, ахыры, 1909 сенесининъ башына кече. Чар режимининъ жандарма ве бюрократия системасы «Къырым седасы» газетасы меселесинде, нихает, «чатлакъ» бере. Губернатор ве канцеляриясы артыкъ «маначыкълар» тапамадан ве Матбуат меселелери боюнджа баш идареге бойсунаракъ, 1909 сенеси январь 8 куню А.С. Айвазовнынъ 9 ай девамында беклеген шеадетнамесини мейдангъа чыкъара. Асыл метни шудыр:

Шеадетнаме

Ишбу шеадетнаме Таврия губернаторындан берильмекте ки, Шахс-ы-Алий тарафындан 1905 24 ноябрьдеки Сенаткъа буюрмасынынъ 4-нджи маддеси эсасында А.С. Айвазовгъа Къарасувбазарда кенди мухаррирлиги ве месулиети алтында татарджа «Къырым седасы» газетасыны чыкъармасына хакъ къазандыра. Газета хафтада бир дефа чыкъарыладжакъ. Мевкъи Къарасувбазар. Нешир ери Къарасувбазардаки Зиновий Осипович Роганнынъ типографиясы. Йыллыкъ абуне фияты 4 кумюш… «Гербовый вергиси» берильгендир 1908 ноябрь, № 125^[10].

Чарлыкъ девлет системасында юкъары макъамларда булунгъанлардан белли къоркъуда булунгъан ве айрыджа шараитлерде къанун-къаиделерни бозмагъа руху гъафиль мемурлар, Таврия губернаторынынъ канцеляриясы адындан шу дакъкъасы Петербургдаки Матбаа ишлери боюнджа баш идареге берген рапортында А.С. Айвазовгъа шеадетнаме берильгени ве онынъ копиясыны дженаб-ы-алийлери Баш идаре реисине кондергенлирини язмакъталар.

Чокътан бекленильген шеадетнамени къолуна алгъан А.С. Айвазов, онъа буны такъдим эткен околоточный надзирательге бойле бельгит (расписка) яза:

«1909 сенеси январьнинъ 18 куню ашагъыда имза чеккен мен ки, Асан Сабри Айвазов, Ялта уезди 3-нджи стан приставына ишбу бельгитни бериркен, Таврический губернатор зат-ы-алийлерининъ канцеляриясы январь 8-де (№ 125) буюрдыгъы вазифенинъ эдасыны эйлегенини ве мезкюр шеадетнаменинъ (№ 124) алгъанымнынъ тасдыгъына имза чекем. Сабри Айвазов»^[11].

Ама чокъ теэссюф ки, 9 ай девамында «Къырым седасы» газетасынынъ нешрини ве рухсет шеадетнамесини беклеген А.С. Айвазов, шу араларда верем хасталыгъына огърап, тедавий олмасы ичюн Мысыргъа кете...

Сагълыгъы ерине кельген сонъ, андан Москвагъа келе. Бу ерде Шанявский университетине къатнап белли профессорларнынъ лекцияларыны динълей, кенди бильгилерини арттырмагъа тырыша. Айны заманда Лазарев институтында тюрк тили дерслерини бермеге девам эте.

Биз ичюн гъает меракълы шей! Москвада нелер ола, нелер олмай, А.С. Айвазовнынъ кенди хатырлавына коре, учь дефа хапскъа алына... Занымызджа, чар акимиетине къаршы студентлер митинглеринде фааль иштирак эткендир? Араштырылса, бельким Москвадаки архивлерде жандармалар ачкъан «Дело»ларында бу меселенинъ излери тапылыр… 1911 сенеси Москвадан Исвечреге (Швейцариягъа) кете. О ерлерде Базель шеэринде тесадуфен В.И. Ленин иле таныша… Сонъра Истанбулгъа келип, андан кене Москвагъа дёне ве мында яшай. 1913 сенесининъ сонъларында Романовлар ханеданлыгъынынъ 300-йыллыгъы мунасебетиле амнистия олунып Къырымгъа къайтмагъа имкяниети ачыла. Ама Къырымнынъ ялынъыз Багъчасарай шеэринде яшамасы ичюн рухсет ала биле [2, с. 18].

Малюм ки, А.С. Айвазов 1913 сенесинден башлап Багъчасарайда И. Гаспринскийнинъ янында булунып «Терджиман» газетасында чалыша ве 1914 сенесининъ сентябрь айындан (И. Гаспринскийнинъ вефатындан сонъ) мезкюр газетанынъ баш мухаррири вазифесинде булуна.

Иште, «Къырым седасы» газетасынынъ «эпопеясы» бу шекильде башлап нетиджелене, яни 1908 сенесининъ майыс айындан («Ветан хадими» къапатылгъан сонъ) башлап 1909 сенесининъ январь айында нешир этильмесине А.С. Айвазов тарафындан шеадетнаме алынса да, ич бир номерининъ чыкъмасына къысмет олмай.

¹ Государственный архив Республики Крым (ГАРК). Ф. 26. Оп. 3. Д. 663. Л. 1.

² ГАРК. Ф. 26. Оп. 3. Д. 663. Л. 2.

³ ГАРК. Ф. 26. Оп. 3. Д. 663. Л. 3.

⁴ ГАРК. Ф. 26. Оп. 3. Д. 663. Л. 5.

⁵ ГАРК. Ф. 26. Оп. 3. Д. 663. Л. 9.

⁶ ГАРК. Ф. 26. Оп. 3. Д. 663. Л. 10.

⁷ Айны менба.

⁸ ГАРК. Ф. 26. Оп. 3. Д. 663. Л.18.

⁹ ГАРК. Ф. 26. Оп. 3. Д. 663. Л. 19–22.

¹⁰ ГАРК. Ф. 26. Оп. 3. Д. 663. Л. 24.

¹¹ ГАРК. Ф. 26. Оп. 3. Д. 663. Л. 27.

Об авторах

Исмаил Асанович Керимов

Крымский инженерно-педагогический университет имени Февзи Якубова; Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ

Автор, ответственный за переписку.
Email: alimes@mail.ru

доктор филологических наук, профессор, директор Научно-исследовательского института крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма, Крымский инженерно-педагогический университет имени Февзи Якубова; ведущий научный сотрудник Крымского научного центра, Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ 

Россия, Симферополь; Казань

Список литературы

Дополнительные файлы