THE CREATIVE HERITAGE OF OMAR ETHESOV IN THE HISTORY OF BALKARIAN CULTURE

Толық мәтін

Этезланы Омар (1913-1964) малкъар адабиятны мурдор ташын салгъан жазыучуланы ал сатырларында болгъанды, къалам нёгерлерини араларында бийик билимлилиги эм суратлау сёзге усталыгъы, тил шатыклыгъы, къалам жютюлюгю бла айырмаланнганды. Фахмусуну кючю бла миллет адабиятны «чигинжилеринден бири болургъа жетишгенди» [Теппеев 1968: 17]. Ол къысха жашаууну асламысын халкъыбызны маданиятын айнытыугъа, анга къулланыугъа буюргъанды. Андан тышында да, Этезланы Омарны чыгъармачылыгъында кёчюрмечилик иш энчи жерни алгъанды. Белгили орус назмучула Пушкинни, Лермонтовну, украинли жазыучу Шевченкону чыгъармаларын малкъар тилге кёчюрюп, аланы суратлау ишде сынаулары бла малкъар жазыучуланы, окъуучуланы да шагъырейлендиртгенди, миллет адабиятланы, саулайда маданиятланы араларында байламлыкъланы кючлендирирге эм айнытыргъа себеплик этгенди.

Не заманда да Этезланы Омар кесини ёз халкъы бла къаты байламлыкъ жюрютгенди, аны тарыхындан, тилинден, адабият-маданият дуниясындан тогъа жашагъанды. Аны себепли жазыучуну суратлау хазнасы бла толу шагъырейлениу эм аны тинтиу, бир жанындан, малкъар маданиятны айныу жолун толуракъ ачыкъларгъа, экинчиден – миллетибизни жашау сырын теренирек билирге жангы онгла бередиле.

Этезланы Омарны чыгъармачылыгъыны юсюнден оюмларын алимле, кесаматчыла да айтхандыла.  Пипинис В., Бычков Д., Орусбийланы Ф., Толгъурланы З., Тёппеланы А., Маммеланы Д., Алтууланы А., Биттирланы Т., Сарбашланы А., Атабийланы А. кеслерини илму ишлеринде жазыучуну чыгъармачылыкъ хазнасыны миллет маданиятны айныуунда магъанасын чертгендиле.

Этезланы Омарны чыгъармаларыны бир къаууму аны саулугъунда басмаланнганды, асламысы уа къагъытда, авторну къол жазмаларында къалгъанды. Жарсыугъа, Этезланы Омарны жашауу 1964 жылда замансыз юзюлгенди. Бир талай заман озгъандан сора аны «Аслан» (1978), «Урушну отунда» (1989), «Нарт къала» (1996), «Махтау» (2003) деген суратлау чыгъармалары басмаланнгандыла.

Жазыучуну суратлау хазнасын жыйышдырып, аны тинтип, филология илмуланы кандидаты Тёппеланы Алим башлагъанды: 1968 жылда ол жазыучуну юсюнден очерк китабын басмалагъанды, 1996 жылда уа «Нарт къала» деген эпика чыгъармасы бла малкъар окъуучуну шагъырей этгенди. Омарны чыгъармачылыкъ къадарын ачыкълауда Моттайланы Светлананы къошумчулугъун да энчи белгилерчады: ол жазыучуну хазнасындан «Аслан» (1978) эм «Урушну отунда» (1989) деген романларын басмагъа жарашдырып, редакторлугъун да этип чыгъаргъанды.

Заман оза баргъаны бла жашау да кюнден-кюннге кесини жангы бетлерин ача барады. Ол тарыхны баш жорукъларындан бириди. Жарсыугъа, ол не кезиуде да толусунлай сакъланмагъанды. Заманны ауур жюгюню тюбюнде кёп белгили жазыучуланы жашау эм чыгъармачылыкъ ызлары басылып, белгисизлей къалгъандыла. Баям, аланы ачаргъа, алагъа жашау эркинлик берирге иги да талай жыл озаргъа керек болур эди. Аны айтханыбыз а, малкъар литератураны мурдорун салгъан жазыучуларыбызны чыгъармачылыкъ хазналары алыкъа саулай ачыкъланмагъандыла, табылмагъандыла, окъуучулагъа толусунлай жетмей турадыла демекликденди. Артыгъыракъда аны алайлыгъын Этезланы Омарны чыгъармачылыкъ къадарында кёребиз.

Арт онжыллыкълада бардырылгъан излем ишлени себебинден Этезланы Омарны чыгъармачылыкъ жолуну бусагъатдагъы окъуучугъа белгили болмагъан бетлери ачылгъандыла [Сарбашева 2002; Сарбашева 2003]. Аладан бири «асыралып» тургъан, КъМР-ни Литература музейини фондларында сакъланнган «Махтау» деген къол жазмасы болгъанды.

«Махтау» деген тёрт актлы драмада сёз Малкъарда жангы эллени къуралыуларыны юсюнден барады. Биз этген оюмгъа кёре, пьеса эллинчи жылланы ахырында – алтмышынчы жылланы башында жазылгъанды. Аны алайлыгъына дагъыда чыгъарманы биринчи бетинде «баргъан заманы бу кюнле» деген авторну сёзлери да шагъатлыкъ этедиле. Суратланнган кезиу малкъар халкъны тарыхында къууанчлы болумла бла белгилиди.

1957 жылда, сюргюнден къайтхандан сора, миллетни къыраллыгъы тохташдырылады, аны айныууна себеплик этерча, къырал программала къураладыла. Аладан бирлери жангы журтланы къурулушлары бла байламлы болгъанды. «Махтауда» ол заман суратланады. Бу сахна чыгъарма биринчи кере Этезланы Омарны токъсан жыллыгъына аталгъан «Сайламала» деген жыйымдыгъында басмаланнганды [Этезов 2003].

Башында айтылгъан болумла жазыучуну суратлау хазнасына жангы кёзден къарарча излейдле. Илму ишибизни баш борчу – жазыучуну суратлау хазнасын бирге жыйышдырып, аны чыгъармачылыгъыны тарыхын тюз ызгъа тийишдирип  толу тамамлауду.

Этезланы Омар 1913 жылда, Эльбрус районда, Тёбен Басхан элде туугъанды, онеки сабий болгъан уллу юйдегиде  ёсгенди. Заманны чырмауларына да къарамай, ол билимге итиннген адам болгъанды. 1929-1932 жыллада Владикавказда Агро-Индустриальный пединститутда окъуйду. 1932-1934 жыллада уа Ленинградда Герцен атлы къырал университетни аспирантурасыны эки курсун бошайды.

Этезланы Омар, бийик билим алгъандан сора, кёп жерледе ишлейди: КБАССР-ни НКВД-сыны инспектору (1934-1936), «Социалист Къабарты-Малкъар» газетни литература къуллукъчусу (1937-1938), Къабарты-Малкъар илму излем институтуну илму къуллукъчусу (1939-1940). 1940 жылда СССР-ни Жазыучуларыны союзуна киреди эм Къабарты-Малкъар жазыучуланы биригиуюню бёлюмюню таматасы болады. Уллу Ата журт уруш башланнганлай, 1941 жылны 31-чи декабринде фронтха чакъырылады. Анда этген жигитликлери ючюн «За отвагу» эм «За победу над Германией» деген майдалла бла саугъаланады. 1943 жылда Омар, жаралы болуп, туугъан жерине къайтады. Кёчгюнчюлюк азабын сынай, Къыргъызстанда Къызыл Къая шахаргъа тюшеди. Таукеллигин тас этмей, малкъарлы жаш къадалып ишлейди. Ол орус тилден бла литературадан Къызыл Къаяны ючюнчю номерли иш усталыкъ берген училищесинде устаз болуп (1944-1945), бир къауум жылны шахтада (1945-1950), андан сора шахарда билим берген бёлюмюню (горонону) инспектору (1951-1952) болуп ишлейди.

Этезланы Омар суратлау адабиятда хар жанрында да кесини кючюн сынагъанды: назмучулукъда, («Сакъашилчи жашчыкъ», «Кавказ», «Сизге ахыр кюн келир», «Колхоз къызны жыры», «Сагъыш», «Табийгъат», «Юч тенг» – поэма), къара сёзде («Осман бла Лейла», «Хыжы» – хапарла; «Къаяла  унутмагъандыла» – повесть; «Тарда», «Аслан», «Урушну отунда» – романла), публицистикада («Магъаданны туугъаны»), сахна чыгъармачылыкъда («Къанлы той», «Дертчиле», «Акъай бла Акълиман», «Махтау»). 

Жазыучуну суратлау дуниясы кенгди, кёп бетлиди. Ол халкъыны жашауун ачыкъларгъа итиннгенди. Аны чыгъармачылыгъыны тематика тюрлюлюгю да ол себепденди: Омар инсан урушну («Аслан», «Тарда»), Уллу Ата журт урушну («Урушну отунда»), халкъны озгъан жашаууну («Нарт къала») юслеринден жазгъанды.

«Малкъар литература… совет литератураны бир бутагъы болгъаны себепли, ма ол деменгили жол бла айный, заманнга тийишли къуллукъ этгенди. Ол литературада Этезланы Омарны чыгъармачылыкъ ёсюую акъырын эм къыйын баргъанды. Алай ол кеси жашагъан заманны кертисин ачалгъанды, чыгъармаларында аны магъанасын кёргюзталгъанды», – деп чертеди Тёппеланы Алим [Теппеев 1968: 38].

Малкъар жазыучу чыгъармачылыкъ ызын, бир жанындан, кесини суратлау сёзге фахму онгуна кёре, экинчиден – заманны эстетика излемине кёре къурагъанды.

Этезланы Омарны чыгъармачылыгъыны айныу жолу къыланчлы болгъанды. Ол 14 жылындан жазып башлайды. Аны биринчи назмусу «Пионер жыр» деген ат бла 7-чи июлда 1927 жылда «Къарахалкъ» деген газетни бетлеринде басмаланады. 1932 жылда «Сакъашилчи жашчыкъ», «Кавказ» деген назмуларын да жазады. Жазыучуну чыгъармачылыгъыны ал кезиуюнде къуралгъан назмуларыны санында «Кавказ» деген назмусу суратлау даражасы бла, тил байлыгъы бла, энчи бояула эм сезим бла къуралгъан сыфатлары бла, лирика азатлыгъы бла айырмалы болады. Ол шарт   фахмулукъну белгиси болгъанын баямлайды.

Бу жыллада Этезланы Омар «Юч тенг», «От кюнле» деген поэмаларын да жазып башлайды. Ала жашауда болгъан тарых болумлагъа (революция, инсан кюреш) жораланадыла. Алай жазыучу башында айтылгъан чыгъармаланы ахырына дери къурап бошаялмайды.

Отузунчу жылланы ахырында Этезланы Омар къара сёз бла да кюрешеди. Ол «Осман бла Лейля» деген хапарын 1939 жылда август эм сентябрь айлада «Социалист Къабарты-Малкъар» газетни бетлеринде басмалайды.  Белгиленнген кезиуде «Къаяла унутмагъандыла», «Къайгъылы кюнле» деген повестле да жазылып башланадыла. Биринчи повестьни бир-бир кесеклери «Социалист Къабарты-Малкъар» деген республикалы газетледе малкъар эм орус тилледе басмаланнган да этедиле [Очерки истории…  1981: 123]. Эки чыгъарма да басмагъа урулургъа хазыр болуп тургъанлай башланнган Уллу Ата журт уруш жазыучуну муратларын юзеди. 

Этезланы Омар аскерге чакъырылдан алгъа орус эм малкъар тилледе урушха къажау назмула, жырла («Сизге ахыр кюн келир», «Къанлы фашистле», «Мой конь летит на врага») жазады. «Къанлы фашистле» деген назмусу, макъамгъа салынып, фахмулу халкъ жырчыбыз Отарланы Омарны жырлауунда айтылып да тургъанды [Теппеев 1968: 32].

Къара сёз бла назмучулукъдан тышында Этезланы Омар малкъар драматургияны эм сахнаны ал атламларына себеплик этгенлени араларында да болгъанды. Илму тинтиуледе ачыкъланнганына кёре, XX ёмюрню 30-чу жылларында жазылгъан биринчи малкъар пьеса деп жазыучуну «Шыйых бла пионер» чыгъармасына айтылады [Очерки истории… 1978: 259-260]. Алай, биз тапхан архив материаллагъа кёре уа, «Шыйых бла пионер» деген бир актлы пьеса аз алгъаракъда жазылгъанды. Аны Ленин атлы окъуу шахарчыкъны курсантлары 1929 жылда 3-чю майда кеслерини концерт программаларында кёргюзтгендиле [УЦГА АС КБР. Ф. 188. Оп. 1. Д. 42. Л. 142].

Уллу Ата журт уруш башланырны аллында, Этезланы Омар «Арт кюнле» деген пьесасын жазгъанды. Бу чыгъарма, театрда окъулуп, сахнада салыныргъа хазыр болуп тургъанлай къалады [Сарбашева 2009: 115]. 

Уруш жылланы ал айларында драматург малкъар театрны сахнасында салынырча гитче пьесала къурайды. Орус тилде басмаланнган «Социалистическая Кабардино-Балкария» газетни бетлеринде билдириулеге кёре, «колхоз къараучулагъа деп уллу жетишимле бла Этезланы Омарны «Русьну жашы» – немис тузакъда орус солдатны жигитлигини, «Тау элни кюню» – халкъ ополченияны къуралыууну юслеринден бир актлы пьесала салыннгандыла» [Киреев 1941].

1943 жылны октябрь айында Къабарты-Малкъар сахнаны оюнчулары кеслерини ишлерин башлап, К. Гольдонини «Трактирщица», А. Луговскойну «Невидимая сила», Отарланы Керимни «Биз хорларыкъбыз», Рахайланы Исмайылны «Тасхачыла», Этезланы Омарны «Той», «Ирма Ильзе» деген сахна чыгъармаларына кёре оюнла салгъандыла. Аланы кёбюсюню ниет магъаналары душман бла къажау кюрешни юсюнден эди.

Уллу Ата журт урушну жылларында малкъар халкъгъа эки къаты къыйынлыкъ сынаргъа тюшгенди: биринчиден – урушну оту, экинчиден – эсде болмай тургъанлай, жалгъан терслеуле бла сау миллетни туугъан жеринден Орта Азияны бла Къазахстанны аулакъларына зор бла кёчюрюу. Къыралны кюйсюзлюгю бла сау онюч жылгъа миллет маданиятны айныуу тохтайды. Этезланы Омарны башында айтылгъан сахна, акъ эм къара сёз бла жазылгъан чыгъармаларыны асламысы ол кезиуде тас болады.

Кёчгюнчюлюк жыллада жазыучу чыгъармачылыкъ ишин бардырады. Тёппеланы Алимни эсгериулерине кёре, 1956 жылны сентябрь айында, Фрунзеден туугъан жерлерине къайтып келе, ол поездде Этезланы Омар бла танышхан эди.  Бу тюбешиу жазыучуну къадарында буйрукъну энчи белгисича болгъан эди. Этезланы Омар жаш жол нёгерине «Нарт къала» деген назмула бла жазгъан сейирлик хапарын окъуп келгенди. «Да мени Кавказгъа элтиб баргъан байлыгъым буду», – деп ёхтемлене эди жазыучу [Теппеев 1968: 65]. Алимни айтыууна кёре, эпикалы чыгъарманы къол жазмасында Этезланы Омарны къолу бла жазылгъан кезиу «1939-1956 жылладыла». Чыгъарма 1939 жылда жазылып, Жазыучуланы биригиуюнде сюзюлгенди. Аны юсюнден билдириу «Социалист Къабарты-Малкъар» газетни бетлеринде 1939 жылда 19-чу сентябрьде басмаланнганды. Болсада, башха чыгъармаларыча, уруш башланнганда «Нарт къаланы» жазмасы тас болады. Кёчгюнчюлюкде ол жангыдан жазылады [Теппеев 1996: 15-16]. 

Жазыучуну бу поэмасында бурунгу тау жамауатлада жашау суратланады. Сабийликден апсалты жесирликге тюшген Заурбекни бла Зарийни ажымлы къадарлары, тау эллени азатлыкълары ючюн бардырылгъан кюреш чыгъарманы ниет ёзегин къурайдыла. Малкъар халкъны озгъан ёмюрледе жашауу терен суратлау фахмулулукъ бла ачыкъланады. Башында айтханыбызча, къадарны буйругъу бла «Нарт къаланы» басмагъа хазырларгъа, аны чыгъарыргъа Тёппеланы Алимге тюшгенди. Тинтиучю чыгъарманы хар тюрлю жанындан сюзюп, аны суратлау энчилигин, хатын, оюм теренлигин ачыкълап, 1996 жылда басмалап, малкъар адабиятыбызны байыкъдырады, миллет окъуучуну сюйген чыгъармаларыны тизмесин аны бла толтурады.

1957 жылда къыралда тюзлюк тохташып, малкъар миллети Ата журтуна къайтхандан сора Этезланы Омар, жашау сынауун сюзе, бу тизгинлени жазар:

 

 

Ай, не медет, болалмадым жанаргъа,

Урушлада, сюргюнледе тюгендим.

Сакъашилге азат жолун табаргъа

Излей чыкъсам, зулмулагъа тюбедим.

…………………………………………….

Сокъураныу жокъду бюгюн ичимде,

Кюнча тиймей жашагъаным ючюннге,

Бир жилтинчик болгъан эсем, жол ача,

Аз халкъымы таркъаймагъан кючюне [Этезов 1996: 195].

 

Къадарыны къыланч жолларына да къарамай, Этезланы Омар окьуучуну жашауну сюерге, аны тюз жорукъларына бойсундурургъа излейди. «Жашауну сюйюгюз» деген назмусунда ол хар инсаннга да «Жашауунгда арымагъан ишчи бол, /Хар адам юлгю алырча киши бол! / Жарыкъ кюнню жылыуун хайырлана, / Аманлыкъны сёге, жолдан тайдыра, / Бу жашауну жарыкъ жолун арыта» [Этезов 1996: 194] деген насийхат сёзлерин айтады.

Жыйырманчы ёмюрню экинчи жарымында миллет маданият жангы солуу алады, айныуну жолуна турады. Ол кезиуде басмачылыкъ иш энчи магъананы тутады. Сёз ючюн, 1959 жылда республиканы Халкъ чыгъармачылыкъны юйю малкъар пьесаланы жыйымдыгъын басмалайды. Ол китапха Этезланы Омарны «Дертчиле» (биринчи аты «Тау элде») деген бир актлы, тёрт суратлы пьесасы да киреди. Аны юсюнден Маммеланы Далхат бла Алтууланы Ахмат «Коммунизмге жол» (1960 ж., 29 июнь) газетде «Жашау кертилик бузулмасын» деген статьяларында жазгъандыла. Сюжетини суратлау ызына кёре, чыгъарма Уллу Ата журт урушну кезиуюнде къуралгъанды дерчады: пьесаны экспозициясында «баргъан заманы 1942 жыл, тау элде» деп белгиленеди. Баям, бу сахна чыгъарманы мурдорун башында сагъынылгъан «Тау элни кюню» деген бир актлы пьеса болгъан болур эди.  Эштада, Этезланы Омар бу чыгъармасын фронтдан жаралы болуп (1943) къайтхандан сора кенгертип жазгъанды. «Дертчиле» деген пьеса жангыдан «экинчи жашауну» 2002 жылда сынайды: ол «Минги Тау» журналны 5-чи номеринде басмаланнган эди.

Халкъыбыз сюргюнден къайтхандан сора Этезланы Омарны «Къанлы той» пьесасы биринчи кере 1959-чу жылда малкъар театрны сахнасында салынады [Рыжеволова 1959]. Жазыучуну сакъланнган къол жазмаларында бу чыгъарма «Сюймекликден хапар» деген ат бла, къуралгъан кезиую – 1956 жыл деп белгиленеди. Айтылгъан чыгъармагъа кёре салыннган оюн маданиятыбызда махтау бла сагъынылады. Сахна чыгъарманы мурдорун бир бирлерин сюйген эки жаш адамны – бийче къыз Маржанны бла малчы Муссаны бушуулу къадарлары къурайды. Къайтукъ бий ариулугъу кёз къаматхан, жангыз къызын къарт, къарыусуз Ахылау деген бийге эрге береди. Къыз а Муссаны сюеди, аны бла бир юйюр тиргизирге хазырды. Маржанны анасы Шахий къызын ёлюмден, кесини жанын берип, азатларгъа кюрешеди. Сюйген жашы бла къачып кетгени ючюн атасы къызын ёлтюрюрге дейди. Драманы ахыры бушуулуду: Къайтукъ Маржанны сокъур да, сангырау да болгъан холамлы бийге берирге оноу этип, той бара тургъан кюн къан тёгюледи: къыз, этилген артыкълыкъны кётюралмай, кесин ёлтюреди, анасы Шахий да жоюлады.

Кесаматчыланы оюмларына кёре, суратлау жаны бла сахна чыгъарма къарыусузду: сыфатланы толу ачыкъланмагъаны, сюжет ызны учхаралыгъы, жигитлени тиллерини ушашлыкълары дегенча кемчиликле чертиледиле. Аланы баш сылтаулары – жазыучу чыгъармачылыкъ ишинде халкъ чыгъармачылыкъ тёрелени къатлагъаны, аны заманны эстетика мардалыгъына кёре къурагъаны бла байламлыдыла. Болсада сахна оюннга малкъар театрны фахмулу оюнчулары къатышхандыла. Жут, кюйсюз Къайтукъ бийни къылыгъын КъМАССР-ни сыйлы артисти Маммеланы Ибрахим эсде къалырча ачыкълагъанды. Сёзчю, хыйлачы Фаризатны сыфатын КъМАССР-ни сыйлы артисткасы Кючмезланы Шарифа уста кёргюзтгенди. Насыпсыз таулу тиширыу Шахийни къадарын Залийханланы Тамара ачыкълагъанды. Аладан сора да Къудайланы Ахмат (молла), Чабдарланы Хызыр (Ахылау бий) кеслерини усталыкъларын кёргюзтген эдиле. Ол себепден къараучула сахна оюнга сюйюп къарагъандыла, аны жигитлерини къадарларын ич дуниялары бла ётдюргендиле. Аллай болумну сылтауу да баям эди: ол заманны окъуучусуна/къараучусуна да быллай чыгъармала жууукъ эм ангылашымлы эдиле, эстетика жаны бла аланы халкъ чыгъармачылыкъдан келген тёрели ниет сезимлерине къаршы эдиле.  Окъуучулагъа эсге салыргъа сюе эдик: «Къанлы той» деген сахна чыгъарма Омарны «Нарт къала» (1996) деген китабына киргенди.

1960 жылда «Бир актлы пьесала» деген малкъар тилде чыкъгъан жыйымдыкъда дагъыда жазыучуну «Акъай бла Акълиман» деген драма чыгъармасы да киреди.

Этезланы Омарны хар чыгъармасыны къадары да энчи болгьанды.

Башында айтханыбызча, кюйсюз заманны къалабалыгъыны (Уллу Ата журт уруш, кёчгюнчюлюк) сылтауундан бир къауум чыгъармаланы жазмалары тас боладыла. Аллайланы санында «Къаяла унутмагъандыла» деген повестьни жазмасы, басмагъа хазыр болуп тургъанлай, башланнган урушну отунда кюеди. Алай, насыпха, чыгъарманы орус тилге жазыучу М. Киреев этген кёчюрмеси сакъланады. Аны хайырындан Этезланы Омар «Къаяла унутмагъандыла» деген повестин малкъар тилде жангыдан тохташдырады. 1957 жылда Ростов шахарда чыкъгъан «Дон» деген журналны бетлеринде бир юзюгю басмаланады [Этезов 1957]. 1958 жылда чыгъарма малкъар тилде, аны ызындан орус тилде «Камни помнят» деген ат бла1959 жылда энчи китапла болуп чыгъадыла.

Повестьни сюжетини мурдорун Малкъарда инсан урушну баргъаны къурайды. Жигитлени къауумлагъа юлешиниую ол кезиуде тохташхан норматив эстетиканы жорукъларына бойсунады: бир жанындан – жарлы халкъны жашауунда тюзлюкню тохташдырыргъа итиннген Темирбаш башчылыкъ этген къызыл аскерчиле, башха жанындан – алагъа къажау сюелген бийлени келечилери. Суратлау чыгъармачылыкъда сынауу болуп тургъанлай да, Этезланы Омар баш жигитни къылыгъын, аны ич дуниясын толу ачыкълаялмайды. Болсада окъуучуну эсин бу чыгъармада жазыучуну тил байлыгьы бийлейди. Повестьде аны бир къауум айтым бла баш жигитни ётгюр сыфатын окъуучуну кёз аллына келтирирча   къолундан келеди: «…ташланы артындан кючден тыйылып тургъан огъурсузлукъдан эм терен сагъышдан толгъан эки кёз къарай эдиле. Темир бёрк, тырмы тартылгъан мангылай, сол къашны башында жара тап кёрюне эдиле…»; «…бир бирде бузлагъан башлыкъны тюбюнден жангыз кёзлери кёрюнюучю эдиле, ала уа алай жылтырай эдиле!...» [Этезов 1958: 14, 18].

«Къаяла унутмагъандыла» деген повесть башында белгиленнген суратлау кемчиликледен, шарайыпладан   азат болмагъанды. Ол совет литературада тохташхан тёрелеге бойсунулуп жазылгъанды. Болсада кесаматчыла ол кезиуде анга ниет-суратлау магъанасы бла жетген чыгъарма болмагъанын жашырмай айтхандыла.  «Къаяла унутмагъандыла» деген повесть уллу чыгъарма тюйюлдю, аны уллу черек бла тенглешдирирге жарамаз. Ол таудан келген гитче суучукъгъа ушайды. Алай анда да окъуучу халкъны насыбы ючюн бардырылгъан уллу кюрешни суратын кёралады… Повестьде миллет ариулукъ бла бирге халкъланы араларында шуёхлукъ суратланады. Бу повестьни къурауда жазыучу жетишген чыгъармачылыкъ хорлам энчи кезиу болуп, аны жангы чыгъармаларына жол ачарына ийнанырчады», – деп жазгъандыла Д. Бычков бла В. Пипинис [Бычков, Пипинис 1958].

1960-1970 жыллада малкъар адабият тири айныйды, аны суратлау аулакълары, жагъалары кенгден кенг бола, жайыла барадыла.  Анга толу шагъат роман жанрда жазылгъан уллу эпикалы чыгъармала боладыла: белгиленнген кезиуде Залийханланы Жанакъайытны «Тау къушла» (1962), Шауаланы Миналданны «Мурат» (1964), Гуртуланы Бертни «Жангы талисман» (1970) деген романлары басмаланадыла. Ол тизмеде Этезланы Омар «Тарда» (1961) деген юч кесекден къуралгъан чыгъармасы бла биринчилени санында болады. Романда колхоз къурулушну къуралыуундан башлап Уллу Ата журт урушну кезиуюне дери суратланады. Анысюжет мурдоруну асламысын классла аралы бардырылгъан кюреш къурайды (эски дунияны келечилери Жумук, Чокка-эфенди, Сарбий, алагъа къажау сюелген коммунистле Эльбатыр улу, Алчы улу, Иванов). Жигитлени этген ишлери жазыучуну суратлау оюмуна бойсунадыла, ол себепден аланы къылыкълары, энчи шартлары ачыкъланмай къаладыла. Болсада чыгъарманы баш суратлау жетишимине жазыучуну жашау кертиликни суратларгъа итиниуюн санаргъа болады. Бу шарт Жанбермез деген жигитни сыфатыны юсю бла ачыкъланады.  Жанбермез баш жигитлени санына кирмейди, болсада аны сыфаты окъуучуну эсин бегиракъ бийлейди. Ол къолайы болгъан, кесини мюлкюн байыкъландыра билген адам болгъанды. Жанг тохташхан совет властьны жамауатда кийирген тюрлениулери таулу кишиде ауур оюмла туудурадыла.  Аны келлик заманда жашау къаллай боллугъу жарсытады. «Таланмагъан, сени мени кибик къолайлы адамла бла кюрешиб тебреген жерни несине къууанаса? Чегем ысхылтысы бла Малкъар басияты эди тауну тутуругъу… Совет салабыз дедиле да аланы къурутдула. Энди колхоз салабыз деб малы, кючю болгъанланы къурутсала не бла жашаргъа умут этедиле?...» [Этезов 1961: 90]. Бу сыфат толу къуралмай эсе да, жазыучуну суратлау сынаууну айныууна, тарых кертиликни ачыкъларгъа итиниуюне шагъатлыкъ этеди.

«Тарда» деген романны экинчи китабы – «Урушну отунда» деген китапды. Моттайланы Светлананы жазгъанына кёре, чыгъарманы титул бетинде Этезланы Омарны ёз къолу бла «1964» деп жазылып бошалгъан жылы чертилгенди, экинчи тизгининде уа «Тарда» деген трилогияны экинчи китабыды деп къошулгъанды [Моттаева 1989: 8].  Романда адамланы уруш жыллада, кёчгюнчюлюкде ажымлы къадарлары суратланадыла. Сапар, Манаф, Хажи, Салих деген малкъар уланланы фронтда этген жигитликлеринден сора да, аланы инсан жигитликлерин суратларгъа къолундан келеди Омарны. Ол шарт жазыучуну кесини суратлау бийикликге жетиширге итиннгенинден тышында да,   инсанлыкъ жигитлигине шагъатлыкъ этеди. Этезланы Омарны жигитлери къанларын-жанларын аямай, Ата журтларын къоруулагъан кезиуде, аланы аталары, аналары, сабийлери, юйдегилери жюреклери бла ийнаннган властьны бачамасыны огъурсуз буйругъу бла Орта Азиягъа кёчюрюледиле. Халкъына этилген артыкълыкъны кётюралмай, Сапарча жашла тюзлюкню излеп, инсанлыкъ борчларын толтурургъа излейдиле: ала Сталинни атына къагъытла жазадыла. Жарсыугъа, жигитлени суратланнган тарых болумлада къадарлары ажымлы боладыла: ала жыйырмажыллыкъ тузакъгъа ашырыладыла. Жазыучуну фахмусуну кючю бла этилген артыкълыкъла адам улуну тюзлюкге ийнаныуун оялмагъанын, заманны огъурсузлугъун сынауда адамлыкъ кючюн тас этмегенин суратларгъа къолундан келеди.

Этезланы Омарны трилогиясыны юсюнден малкъар адабиятда бир оюм тохташмагъанды. Тёппеланы Алим 1996 жылда жазгъаннга кёре, «трилогияны бир китабы «Аслан» – 1984 жылда, 2-чи-китабы – «Тарда» – 1963 жылда, 3-чю китабы – «От кюнле» –1990 жылда басмаланннгандыла» [Теппеев 1996: 25]. Былайда чыгъармаланы басмада чыкъгъан кезиулери халатла бла берилгени баямды. Биринчиден, «Тарда» деген роман 1961 жылда, «Аслан» деген роман 1978 жылда басмаланнгандыла. Экинчиден, «Тарда» деген чыгъарманы биринчи бетинде окъуна «юч китаблы роман» деп белгиленеди. Андан сора, башында айтылгъаныча, «Урушну отунда» (1989) деген экинчи китабыны жазмасы шагъатлыкъ этеди. Аны юсюнден Моттайланы Светлана китапны «Ал сёзюнде» айтады. Бу болумну Алим эсге алмагъаны сейирди. Тинтиучю сагъыннган «От кюнле» деген чыгъарманы юсюнден билдириу да окъуучуну ажашдырады. Нек дегенде Алим биринчи кере «Этезов Омар. Чыгъармачылыгъыны юсюнден очерк» деген китабында Омарны 1930 жыллада жазгъан уллу чыгъармаларыны арасында «От кюнле» деген битмей къалгъан поэмасыны юсюнден сагъыннганды [Теппеев 1968: 25]. 1990 жылда уа аллай аты бла Этезланы Омарны романы басмаланмагъанды. Бек башы уа, Тёппеланы Алим белгилеген чыгъармаланы тизмес трилогияны жоругъуна келишмейдиле. Илмуда тохташхан оюмгъа кёре, трилогия деп бир ниет бла, жигитлени къаууму бла бирикдирилип, тарыхны бир-бир ызындан баргъан кезиулерин суратлап, юч китап-кесекледен къуралгъан чыгъармагъа айтадыла¹.

«Аслан» деген романда суратланнган кезиу, жигитлени къаууму да башхадыла: Аслан деген таулу жигитни башчылыгъы бла жангы властьны тохташдырыргъа къазауат этгенле бла (Къасым, Зайнул-хаят, Азнауур) акъ къазакъланы, алагъа жакъ басханланы (Байкасым, Махай, Осман-эфенди) араларында бардырылгъан кюреш суратланады. Ол себепден, бизни оюмубузгъа кёре, бу чыгъарма энчи китап болады.

Трилогия бла байламлы Алимни терс оюмлауу окъуучуланы, алимлени да ажашдыргъанды. Тинтиучиле Тёппеланы Алимни жазгъанына таянып, ол этген халатланы къатлап, ишлерин къурагъандыла [Габаева 2002; Атабиева 2010]. Бу болумну эсге алып, келир заманда малкъар адабиятны тинтген алимле Этезланы Омарны чыгъармачылыгъын теренден сюзюп, белгиленнген сорууну тамамларгъа борчлудула.

Болсада, ачыкъланнган кемчиликлеге къарамай, Тёппеланы Алимни Этезланы Омарны чыгъармачылыкъ жолун тинтиуде уллу къыйынын чертирчады.

Башында айтханыбызча, Этезланы Омарны башха жазыучуладан айырмалы этген бир шарт болгъанды – суратлау тилини байлыгъы, шатыклыгъы, теренлиги. Айтылгъаннга толу шагъатлыкъ жазыучуну хар чыгъармасы да этеди. Аны юсюнден алимле, кесаматчыла да бир ауаздан айтхандыла. «Этезовну битеу жазыучулукъ къудрети — повестьни тилинде кёрюнеди. Малкъар тилни байлыгъын, суратлау жанына онглулугъун автор ангылагъанды. Айхай да, ол ангылаугъа жазыучу ана тилин уста билгенден жетишгенди. Тил’а суратлау чыгъарманы жаратыуда бек уллу шартладан бириди» [Теппеев 1968: 57].

Этезланы Омарны чыгъармаларында ара жерни табийгъат бийлейди. Бютюнда аны суратлауда жазузыучуну сёзге усталыгъы энчи белгиленеди.  Сёз ючюн, «Аслан» деген романда табийгъат жан салыннганча суратланады: «Эртденликде, кюн тийгинчи башларын жерге мудах ийилтип, табигъатны къадарындан къутулур онглары болмай, назик чырпыла эм хансла, кюнню жылыуу иги синген заманда, юслеринден чыкъны силкип, кеслерин кюн бутакълагъа тирилтедиле. Жылмылыны башы чыранланы тийреси жазны узуну жашил кырдыкдан айбатланып, тёшеленип болса да, ол тийрелени юслерин къар басханды. Кюн аланы тёбен жанларын эритсе да, хар кюн бузулгъан сайын, биягъы къар кесини жерин кенгден кенг алады, бийлигин энишгеден энишге жаяргъа кезлейди» [Этезов 1978: 260-261]. Этезланы Омарны фахмулугъу къуру табийгъатны суратлаудан тышында да аны сыфатын къурауну жаны бла энчилигиндеди. Ол бир айтымгъатабийгъатны солууун, халин, айныуун сыйындырып айтыргъа онг табады. «Къайгъылы кюнле» деген чыгъармасында жазыучу Чегем тарыны суратын бир айтым бла кёргюзтеди: «Къанатлы учуб ёталмаз дерча тар, бийик къаяланы ичлеринден кёз жашдан эсе таза, жаухар бетли суула къутуруб баргъан Чегем суууна тёгюледиле, баш жанында бирча, ёзек болуп чыкъгъан суу эншгеден-эншге, ууакъдан-ууакъ тамычыла болуб узакъдан къарагъан кёзге жауунча кёрюнедиле» [Этезов 1958: 69]. Айтханыбызны магъанасы – Этезланы Омарны суратлау хазнасы жаланда окъуучулагъа буюрулуп къалмай, аланы эстетика сезимлерин айнытхандан тышында да, тилни тинтген алимлеге къарачай-малкъар тилни байлыгъын, къуралыууну энчилигин ачыкъларгъа кёп онгла береди.

Этезланы Омарны аты миллет маданиятны тарыхында сыйлы жерни алгъанды. Аны чыгъармалары, башында айтханыбызча, заманны ниет излемлерине кёре, ол жыллада айныгъан совет литератураны суратлау жорукъларына тийишлиликде къуралгъандыла. Толгъурланы Зейтунну оюмуна кёре, «...хар чыгъарма кёп тюрлю шартла бла байламлыды: ол политиканы, социально-жамауат жашауну, заманны илишанларын, жазыучуну фахму къолайын, ангылауун, ич дуниясын да бирикдиреди». [Толгуров 2000: 126]. Жазыучу кеси заманыны хауасы бла солугъанды, фахмусун, къаламын да аны борчларына бойсундургъанды. Болсада терен тарых оюмлауу бла жашау кертиликни суратларгъа итинннгенди, ол а аны инсанлыкъ жигитлигини шарты болгъанды.

 

¹ Словарь литературоведческих терминов [Электронный ресурс] // Издательство «Лицей»: сайт. URL: https://licey.net/free/16kritika_proizvedenii_literatury_obschie_voprosy_otnosheniya_k_literature/60-slovar_literaturovedcheskih_terminov.html (дата обращения: 22.05.2020)

Авторлар туралы

А. SARBASHEVA

The Institute for the Humanities Research – Affiliated of the Federal State Budgetary Scientific Establishment «Federal Scientific Center «Kabardian-Balkarian Scientific Center of the Russian Academy of Sciences»

Хат алмасуға жауапты Автор.
Email: alenasarb@mail.ru

Әдебиет тізімі

Қосымша файлдар